Mii, earrásat ja earisteapmi

Doaba earistit dahje earisteapmi čujuha sániide, daguide ja proseassaide mat sirrejit muhtun olbmuid nu go “diet earát” jovkui (earrásat), dakkárat geat eai leat dego “mii”.

Earisteapmi badjedoaban

Earisteapmi lea badjedoaba mainna čilge olggušteaddji mekanismmaid mat čuhcet servodaga iešguđetge joavkkuide. Dat sáhttet leat nállevealaheapmi, sexisma, homofiila olbmuid vealaheapmi dehe eará proseassat mat čuhcet joavkkuide. Dasa lassin sáhttá earisteami doahpaga maid atnit sierranas mekanismmaid birra mot olgguštit, ja ovdagáttuid ja jurddašanvugiid ja maid mikrovaššivuođa ja vealaheami dáfus.

Juohke “mii” mearkkaša ahte doppe maid gávdnojit muhtumat geat leat “diet earát”. Geat leat mii ja geat leat dat earát vuolgá dávjá das makkár dilli, konteaksta lea. Mii geat liikot spábbačiekčamii, eat leat dat seamma go mii geat leat oahpaheaddjit, vaikko mun sáhtánge leat goappašat “mii” joavkku searvvis. Muhto sihke sánit ja dagut sáhttet addit muhtun servodaga joavkkuide eanet roahkkasan sajádaga nu go “diet earát”. Ovdamearkan dasa sáhttet leat sisafárrejeaddjit nu go “diet earát”. Lea dát maid mii gohčodit earistit (eŋgelasgillii: ohtering).

Makkár erohusain lea mearkkašupmi?

Earisteami vuođđu lea dat, ahte lea juogalágan erohus “min” ja “dieid earáid”, earrásiid, gaskkas. Dat erohus addá mii-jovkui dakkár iešdovddu ahte, “mii” leat dat geat dáinnalágiin eat leat earáláganat.

Ii dárbbaš dattetge leat makkárge duohta erohus; sáhttá maiddái leat ahte “diet earát” čilgejuvvojit ovdagáttuid ja cukcasiid (myhtaid) vuođul. Ovdamearka dasa sáhttá leat dat jáhkku ahte norgga juvddálaččain leat eanet oskkáldasvuohta Israel riikii go Norgii. Dat lea cuvccas, ja ii duohta erohus juvddálaččaid ja norgalaččaid, geat eai leat juvddálaččat, gaskka – liikkáge sirre dát jáhkku juvddálaččaid “diet earát” jovkui. Seammás ráddje, definere dat “mii” joavkku oskkáldassan Norgii.

Olbmot leat iešguđetláganat, ja iešguđetláganat hui máŋggaid vugiid mielde. Joavkoásaheapmi ja juohku “mii” ja “diet earát” eaktuda dan ahte muhtun erohusat deattuhuvvojit, ja nuppit fas čihkkojuvvojit, dehe dat goittotge eai deattuhuvvo. Jus mii juohkit álbmoga guovtti sadjái, nissonat ja dievddut, de gávdnojit ovdamearkka dihte máŋggat erohusat maid mii eat váldde mielde, muhto dien dáfus deattuhit sohkabeali.

Doaba earistit, dehe earisteapmi, čujuha dán prosessii, gos joavkojuogu boađus lea juoga maid olbmot dahket, gielalaččat ja daguid bokte. Erohusat gávdnojit ja joavkkut ásahuvvojit.

Dat ii leat diehttelasat nu ahte buot erohusat mearkkašit seamma ollu – mii fertet juohkit erohusaid kategoriijaid ja dásiid mielde. Sihke osku ja sohkabealli leat kategoriijat main leat erohusat ja maid oallugat oaivvildit lea riekta deattuhit. Muhto mii eat soaitte leat ovttaoaivilis go árvvoštallat makkár erohusat leat dehálaččat. Muhtumat árvvoštallet sohkabeali mearkkašit olu dasa geat sii leat ja geat earát leat, ja nuppit fas deattuhit osku, muhtumat fas soitet oaivvildit ahte goappašat beliin lea dehe berre leat mearkkašupmi.

Dat maid ii leat nu ahte lea dušše mu válljejumi duohken makkár erohusat mearkkašit juoidá munnje. Sihke dat, makkár čanastagat muhtumis leat eará olbmuide ja oppalohkkái servodahkii, de gávdnojit njuolggadusat, láidestusat dasa makkár erohusain lea mearkkašupmi. Velá minge ovttadássásaš servodagas ihtet erohusat dievdduid ja nissoniid gaskkas measta juohke sajes, nu go pronomeniid atnimis, eanas statistihkaid juoguin ja almmolaš hivssetlanjain. Dan mearkkašumi maid servodat bidjá dievdduid ja nissoniid erohusa gaskii bágge buohkaid dohkkehit daid, velá singe geat eai háliidivčče dan.

Máŋgasiidda leat maiddái eará erohusat main lea mearkkašupmi duohta dilis, beaivválaš eallimis, go dat erohusat maid mii gánske atnit dehálažžan bajit dásis. Okta ovdamearka dasa lea našunalitehta; almmolaš ságastallamis bidjet ollu fuomášumi norgalašvuođa kategoriijai. Seammás leat oallugat geat beaivválaš dilis unnán jurddašit iežaset norgalašvuođa birra. Lea easkka dalle go midjiide muittuhuvvo norgalašvuohta, nu go kategoriijan, ahte mii jurddašit dan birra, ovdamearkka dihte go fitnat olgoriikkas.

Man dávjá erohuskategoriija muittuhuvvo muhtumii rievddada. Dan čájeha norgalašvuođa ovdamearka hui bures. Olmmoš, gii ii leat oaidnit dego norgalaš ja gii lea gámis, lea sevdnjes liikii, dávjá dovdá erohusa norgalaš – ii-norgalaš kategoriija dáfus dan ektui go čuvgesvarat olmmoš gii lea oaidnit dego norgalaš. Dat boahtá ovdan diliin dalle go sus jerrojuvvo lea go son norgalaš – jearaldat mii vilgesvarat olbmuin, ja geat hupmet dárogiela bures, jerrojuvvo hárvvit.

Dát ovdamearka čájeha maid dan mainnalágiin dat, maid atnet leat dábálažžan, ii fuomášuvvo, dehe ii mearkkaš dan, ja baicca dat maid atná leat earáláganin fuomášuvvo. Dát ovdamearka sáhttá maid čájehit dan ahte olbmuid ipmárdus joavkkuid birra rievdá, muhto ahte dat rievdá oalle njozet. Vaikko vel Norgga álbmot leage dain maŋemus 50 jagiin šaddan mihá girjábun, de lea aŋkke nu ahte vilges liikii/vilgesvarat olmmoš adnojuvvo dábálažžan dáppe. Muhto gánske dange atnet dál unnit dábálažžan go ovdal.

Earisteapmi doaibmá sierraládje danne go dat lea dan duohken lea go das sáhka oinnolaš dehe oaidnemeahttun erohusain. Liikeivnni ja sierranas doaibmaváttuid sáhttá bures oaidnit, ja seammás lea dat dakkár erohusat maid dat olmmoš ii sáhte ieš válljet maid oaidná 

Vuogádat ja dahkki

Maid earistandagut mearkkašit servodagas joavkkuide ja indiviidaide, vuolgá das mot guhtege duste dan. Mii sáhttit dadjat juoidá dan birra makkár vuordámušat ja jáhkut leat guhtiige earisteami dáfus servodagas, nu go gámis olbmuin dávjjit jerrojuvvo gos sii leat eret dan ektui go čuvgesvarat olbmuin. Muhto mot guhtege olmmoš duste dan gal rievddada. Seammaládje rievddada maid dat makkár mearkkašumi muhtun joavku laktá dakkár earistandaguide ja mot ovttaskas olbmot ja joavkkut dustejit dan.

Daid maŋemus áiggiid leat mii vuohttán ahte dat sirdása dahkki geahčastahkii, ahte eambbosat beroštit baicca das mainnalágiin ja vugiiguin olbmot dustejit servodaga earisteami daguid. Okta ovdamearka dasa lea Sune Qvotrup Jensena guorahallan nuorra etnalaš unnitálbmotdievdduid Danmárkkus (Jensen 2011). Son lea gávnnahan goabbatlágan vástádusa servodaga earisteapmái; posišuvnnaid kapitaliseren nu go “mii earát” danne go sii gullet dakkár gehtto- ja vearredahkkikultuvrii ja nuppe bealde fas sii geat hilgot mii-sii vuostálasvuođaid ja atnet iežaset gullat dakkár gaskadássái, dakkár juogalágan goalmmát latnjii (third-space).

På den ene siden vil samfunnets andregjøringsprosesser være noe alle i samfunnet forholder seg til, det er ikke mulig å forholde seg helt fritt for eksempel til kategoriene mann-kvinne i samfunnet. Et rendyrket individ- eller aktørperspektiv gir dermed ikke fullgodt svar på spørsmål om andregjøring. På den andre siden vil de fleste i dag utelukke et fullstendig deterministisk syn på andregjøring, forstått som at individet ikke har valg i møte med andregjøring. For å analysere andregjøring er det mest nyttig å lete etter en balanse mellom disse to ytterpunktene.

Earisteami dásit

Earisteapmi dáhpáhuvvá sierranas servodatdásiin, dain ovttaskas deaivvademiin eará olbmuiguin (mikro), servodaga ásahusaid bokte (meso) ja bajit dásiin; servodatvuogádagas dehe servodagas oppalohkkái (makro).

Bajit dásis – dan struktuvrralaš dásis dehe servodagas ollislaččat – gávdnat earistandaguid hámiid maid mii buohkat dovdat ja mat čuhcet juogaláhkái buohkaide. Dat gusket earenoamážit vealahemiide nugo liikeivdnái, etnisitehtii, oskui ja eallinoidnui, sohkabeallái, seksualitehtii, doaibmaváttuide, seksuála sodjui, sohkabealleidentitehtii- ja dovddaheapmái ja ahkái. Min servodagas lea dáid erohusaid duohken eanet dehe unnit čiekŋalis geažuheamit, dehe láidesteamit, ja mat dávjá bohtet ovdan struktuvrralaš vealaheami hámis. Láidestusat sáhttet sirdásit kultuvrralaš ovddasteapmin, dehe sáhttet jotkojuvvot viidáseappot servodaga ásahusaid bokte (meso-dássi).

Earisteapmi olbmuid gaskkas (mikro-dássi) sáhttá duođaštit earisteami mii lea servodaga dásis, muhto sáhttá maid leat áibbas nuppeládje. Ovdamearkan dan maŋit čuoččuhussii lea go atnet sáni buđet cielossátnin vilgesvarat ohppiid birra. Dat earistahttá vilgesvarat ohppiid joavkodássái, muhto dat ii rievdat servodaga earisteami sevdnjesvarat olbmuid ektui. Seammaládje sáhttá skuvla ásahussan váikkuhit dasa ahte servodaga earisteapmi nannejuvvo, dehe váikkuha dasa ahte seaguha dehe hástala dan dagu. Sáhttá maid iešalddis čuoččuhit ahte skuvllas lea iežas hápmi mot earistanproseassat doibmet, gos ohppiide, geain eai leat nu buorit bohtosat ja leat mášoheamit dehe eai liiko skuvlii, čuhcet earisteami dagut.

Minoritehta ja majoriseren

Minoritehta mearkkaša unnitlohku. Odne adnojuvvo doaba dávjá dihto minoritehtaid birra: joavkkut servodagas mat leat earáláganat go majoritehta, eanetlohku, ja dávjá gullet dasa dovdomearkkat nu go etnisitehta, liikeivdni, sohkabealli, osku, giella dehe kultuvra. Sátni minoritehtaoahppit čujuha dávjá juogo ohppiide geain lea eará eatnigiella go dárogiella dehe sámegiella, dehe ohppiide geain lea sisafárrejeaddji duogáš.

Go mii jurddašit minoritehta nu go ráddjejuvvon joavkun, de lea majoritehta buot earát, sii geain eai leat dat dovdomearkkat mat minoritehtain leat. Majoritehtaálbmogis leat máŋggat čihkkojuvvon sierranas joavkkut ja erohusat maidda biddjojuvvo unnit deaddu, ja mat leat ovdamunnin ovddasteame daid erohusaid mat earuhit sin minoritehtain. Dat govva, ahte majoritehta lea okta joavku, lea maiddái nappo dakkár boađus mii lea vuolgán sániid ja daguid bokte, dat lea juoga maid olbmot hábmejit dehe dahket. Dat lea dagahan dan ahte muhtumat hupmet ahte dat lea eanetlogu hábmen dehe majoriseren, mas vuostebealli lea hábmet unniloguid dehe minoriseren. Maiddái dat govva, ahte minoritehta lea okta joavku, gáibida ahte dan joavkku ollu erohusat eai deattuhuvvo.

Majoriseren ja minoriseren gullet dasa go eanetlohku earista unnitlogu. Majoritehta “mii” definerejuvvo vuostálasvuohtan minoritehta “sii” doahpagii. Muhto dovdomearkkat mat earuhit majoritehta minoritehtas sáhttet maiddái leat dehálaččat minoritehtaid iežaset iešdovdui. Majoritehta ii dávjá oainne daid seamma dovdomearkkaid.

Oahpaheddjiide lea dehálaš dat, ahte eai darvan dan jáhkkui ahte leat guokte ohppiidjoavkku: minoritehta ja majoritehta. Ohppiidjoavku lea girjái, ja fápmodynamihkka daid gaskkas lea dávjá oalle mohkkái. Sihke skuvllas oppalohkái ja ohppiidjoavkkuin leat dynamihkat gos muhtumat biddjojuvvojit dakkár vuolit dehe minoritehta dássái. Oahpaheaddjái lea dehálaš fuobmát daid, hástalit ja botket dakkár dynamihkaid.

Nubbe sohkabealli ja dat earát álbmogat

Girjjis “Det annet kjønn” maid Simone de Beauvoir almmuhii 1949:s čájeha son mot servodat lea huksen dan ipmárdusa ahte nissonolmmoš lea “dat nubbi”. Dievdoolmmoš lea dat dábálaš, ja dat norbma mas nissonolmmoš spiehkasta eret. Vaikko vel servodat leage ovdánan eanet ovttadássásažžan dál go dat lei dalle Beauvoir áigge, de oaidnit ain ovdamearkkaid dasa ahte dievdu adnojuvvo leat eanet dábálažžan. Lea ain nu, ahte lea dávjjit dárbu čilget ovtta politihkkára, báhpa dehe doaktára sohkabeali go lea sáhka nissonolbmos go dievdoolbmos.

Edward Said guorahalai mainnalágiin Midtøsten (Gaskanuorta) ja Asia leat leamas earrásat, “diet earát”, Eurohpái: dat mii lea earálágan go Eurohpá ja mii dalle maiddái lea mielde definereme mii Eurohpá lea. Girjjis “Orientalismen” mii almmuhuvvui 1978:s, guorahalai son dan eurohpálaš vieru mas lea seamma namma: eurohpálaš dutkit, čállit ja dáiddárat geat leat čilgen mii lea “Orienten” (Gaskanuorta ja Asia). Su váldofuomášupmi lea ahte dat čilgehusat eai ovddemusat atte buoret ipmárdusa daid guovlluid birra maid sii čilgejit. Dat baicca ovddemusat muitaluvvojit leat vuostálasvuohtan, kontrástan Eurohpái, ja dakko bokte addet buoret ipmárdusa dasa mii lea Eurohpá. Orienten ii muitaluvvo iežas eavttuid vuođul, muhto dego Eurohpá “speajalin”.

Dan earisteami doahpaga almmuhii Gayatri Sivak 1985:s nu go juste doaban daidda mekanismmaide mat muitalit Eurohpá gaskavuođaid iežas koloniijaide. Nu go Said, de čujuha son maid dasa mot koloniijat muitaluvvojit leat “diet earát” ja mii de definere geat “mii” leat, nappo Eurohpá. Seammás čájeha son mainnalágiin earisteapmi maiddái lea mielde definereme daid earáid – koloniijat ásahuvvojit koloniijafámu earisteami bokte. Son čilge dasto dan, ahte earisteapmi lea dakkár guovttegeardásaš proseassa mii sihke definere koloniijafámu ja koloniijastáhta, sihke “min” ja “dieid earáid”. Spivak lohká ahte earisteapmi čuohcá maiddái daid koloniserejuvvon olbmuid iešipmárdussii.Spivak ovttastahttá koloniijastáhtaid earisteami ja nissoniid earisteami guorahallamiid, ja vuođđun dasa lea dat ipmárdus ahte earisteapmi lea mulitidimenšunála proseassa. Nu čujuha su jurddašeapmi dan guvlui mii odne dávja namuhuvvo leat intersekšunálitehtan (interseksjonalitet) (Jensen 2011, s. 65).

Publisert: 26. november 2019.

Girjjálašvuohta

Berg, Anne-Jorunn, Anne Britt Flemmen, og Berit Gullikstad. 2010. “Innledning: Interseksjonalitet, flertydighet og metodologiske utfordringer.” (https://munin.uit.no/bitstream/handle/10037/11428/article.pdf?sequence=2&isAllowed=y)I Likestilte norskheter, redigert av Anne-Jorunn Berg, Anne Britt Flemmen og Berit Gullikstad. Trondheim: Tapir Akademisk Forlag.

Jensen, Sune Qvotrup. 2011. “Othering, identity formation and agency.” Qualitative Studies 2 (2):63-78.

Lenz, Claudia (2011). Konstruksjon av den andre – teoretiske og historiske perspektiver. I: Christhard Hoffmann, Øivind Kopperud (red.): Forestillinger om jøder – aspekter ved konstruksjonen av en minoritet. Oslo: Unipub.

Said, Edward W. 1978. Orientalism. London: Routledge & Kegan Paul.

Spivak, Gayatri Chakravorty. 1985. “The Rani of Sirmur: An Essay in Reading the Archives.” (http://artsites.ucsc.edu/sdaniel/230/spivak_readingarchive.pdf) History and Theory 24 (3):247-272.