Tjïertevidtjie

Tjïertevidtjie lea dåehkiej bïjre mah öörnegen mietie bïejesuvvieh maadtoen mietie, jïh joekehtslaakan gïetesuvvieh daan öörnegen mietie. Tjïertevidtjie maahta mij akt årrodh maam sæjhta, maahta vïedteldihkie årrodh akten ideologijese. Men joekehts gïetedimmie njaltjaklaerien jïh jeatjah væhtaj mietie vïedteldihkie «naalan», maahta aaj sjugniehtovvedh vaenebe voerkes, goh illedahke dahkojste jïh struktuvrijste gusnie ij leah naan tjïertevidtjien aajkoe duekesne.

Tjïertevidtjie jïh bovvelimmie

Aaj gellie jaepieh mænngan Benjamin Hermansen båvvalgi, meadtoe lea bielie dehtie byögkeles voerkesvoeteste Nöörjesne. Gellie fåantoeh man åvteste, jïh naakede dehtie tyjölkehkommes lea dïhte ajve båvvalgi sov njaltjaklaerien gaavhtan. Dah mah bovvestin lin tjïelke nynazisth. Lissine lij vesties bovvestimmie akten ov-såahtan baarnan, bovvestimmie mojhtesidie gååske naakeni bïjre dejstie reesjimijstie mah jeenjemes deadtalgieh, terroren jïh bovvestimmien bïjre urrebe histovrijisnie. Mijjieh assosijasjovnh nazi-Tysklaantese, apartheidese jïh Ku Klux Klanese åadtjobe.

Bovvestimmie Benjaminese tjïertevidtjien mïrhkemes histovrijen bïjre måjhtajahta, histovrije maam doh ellen jeenjemes almetjh Nöörjesne eah dåarjohth. Ektiedimmie daan histovrijasse maahta meatan årrodh gæmhpoem daajehtsen bïjre tjïelkestidh, maam daan biejjien vuejnebe. Gosse baakoe tjïertevidtjie jeahtasåvva, ij leah ajve teoretihkeles goerkese daajehtsistie mij meatan toelhkestimmiemieresne, men aaj dïedtelgimmie jïh bovvelimmie.

Dan åvteste aaj gellie lohkehtæjjah mah tuhtjieh baektjiedieh gosse rasiste gohtjesåvvalearoehkijstie, jïh dan åvteste daajehtse faamoem jïh baajnehtimmiem åtna mejtie vaenie jeatjah daajehtsh utnieh. Mijjen gïele lea gellie daajehtsh mah dagke såemies aejkien maehtieh alternatijvine åtnasovvedh: sïerredimmie, ammes-asve, ammesvædtjanvoete, sjåvinisme, ålkoestimmie. Dïhte mij ektie daejtie daajehtsidie leah dah eah seamma såarhts faamoem utnieh goh tjïertevidtjie.

Mij tjïertevidtjie?

Baakoe tjïertevidtjie nöörjengïelesne voestes aejkien vuastalæjjijste åtnasovvi 1930-låhkoen nazisti tjïertevidtjien jïh antisemittiske vearteneguvvien vööste. Gaertjies definisjovnh baakoste dam ojhte åssjaldahken bïjre naelie goh biologeles fenomeene .

Haesteme dejnie gaertjies definisjovnesne tjïertevidtjeste lea naelieussjedimmie ij gåessie gih tjïelke biologeles orreme. Goerkese daajehtsistie «naelie» aaj åssjaldahkh kultuvren jïh etnihkeles joekehtsi bïjre åtneme (Døving jïh Bangstad 2015).

Vijries definisjovnh tjïertevidtjeste joekehts såarhts joekehtsgïetedimmiem feerhmieh, amma ij leah ajve naelien bïjre.Akte vuesiehtimmie lea EN:en naeliesïerredimmiekonvensjovne jaepeste 1966, gusnie «naeliesïerredimmiem» defineerie goh:

–fïerhte joekehtsgïetedimmie, ålkoestimmie, gaertjiedimmie jallh aevhkie naelien, njaltjaklaerien, maadtoen jallh nasjonaale jallh etnihkeles maadtoen gaavhtan.

Gærjesne Hva er rasisme? jaepeste 2015 Bangstad jïh Døving tjïertevidtjiem naemhtie defineerieh: (kapihtele 1):

1. Årrojh ovmessie kategorijide juekedh gusnie naakenh negatijve vihkeles væhtah åadtjoeh (mah eah jorkesh).
2. Almetjen identiteetem dejtie vihties negatijve karakteerevæhtide akten kategorijese giehpiedidh.
3. Doh negatijve karakteerevæhtah nuhtjedh goh argumente vueliedehtiemasse jïh sïerredæmman.

Daate definisjovne tjuvtjede tjïertevædtjan goh mij akt vielie goh åvtelhaarvoeh dunnie aktene bielesne, jïh vielie goh sïerredimmie mubpene bielesne. Bangstaden jïh Døvingen mietie tjïertevidtjiedaajehtse åvtelhaarvoeh jïh sïerredimmie tjåanghkan ektede: tjïertevidtjiem utnebe gosse åvtelhaarvoeh sïerredimmiem tjïelkestieh.

Tjïertevidtjie jïh faamoe

Sïerredimmie aaj faamoem kreava. Akte aelhkebe definisjovne dan åvteste jeahta tjïertevidtjie lea åvtelhaarvoeh jïh faamoe. Daate definisjovne akten goerkesasse tjïertevidtjeste vuesehte mij leavloem beaja strukturelle tjïertevædtjan, amma tjïertevidtjie mij seabradahkesne gååvnese, tjïertevidtjien ideologijine jallh namhtah.

Fokusen gaavhtan faamose jïh seabradahkenjeaptjan naakenh joekehtieh gaskem tjïertevidtjien åvtelhaarvoeh dennie aktene bielesne jïh tjïertevidtjiem mubpene bielesne. Gaajhkesh maehtieh tjïertevidtjien åvtelhaarvoeh utnedh. Men ajve dah mah jienebelåhkoeposisjovnem utnieh – veelkes almetjh jalletje seabradahkine – maahta tjïertevidtjien dåemiedidh. Dagkeres vuajnoen mietie ij leah amma mij akt mij gohtjesåvva båastoeh tjïertevidtjie, amma tjïertevidtjie aktede unnebelåhkoste jienebelåhkoen vööste.

Daate vuajnoe aaj vuestiegïelh åtna. Vuesiehtimmien gaavhtan naakenh vienhtieh gaajhkesh maehtieh tjïertevidtjien dåemiedidh, men posisjovne goh unnebelåhkoe jallh jienebelåhkoe muana mejtie dahkoe ajve lea dan relasjonelle daltesen bïjre, jallh mejtie aaj maahta vïedteldihkie årrodh don strukturellese (Kendi, 2019).

Tjïertevidtjien njieptjieh

Gosse tjïertevidtjien åssjaldahkh våaroemasse biejesuvvieh akten seabradahkestruktuvrese goh apartheidregimesne Åarjel-Afrikesne åvtelen 1994, ij leah dïhte seamma ov goh akte aktegsalmetje tjïertevidtjien ussjede jallh dåemede. Michel Wieviorka lea njieljie njieptide tjïertevidtjeste tjuvtjiedamme ovmessie seabradahkine (The Arena of Racism 1995, kapihtele 5):

1. Dïhte mij lea tjïertevidtjien åvtelen, infra-tjïertevidtjie, lea vielie goh vædtjanvoete ammes almetji vööste.
2. Tjïertevidtjie goh fragmenteereme, men tjïelkelaakan stieresne seabradahkesne – gaskem jeatjah våajnoes vuajnoegoerehtimmiej tjïrrh.
3. Tjïertevidtjie goh politihkeles, daate sæjhta jiehtedh tjïertevidtjien vuajnoeh våaroeminie sjædta akten (politihkeles) otnjegasse.
4. Tjïertevidtjie goh ållesth, goh våarome staaten organiseeremasse jïh aalkoevåarome ålkoestæmman jïh trïegkenassese.

Daamtaj daajehtse aarkebiejjien tjïertevidtjie åtnasåvva tjïertevidtjien bïjre Wieviorkan voestes njieptjesne. Aarkebiejjien tjïertevidtjie lea doh vielie jallh vaenebe vuajnoeh jïh heannadimmieh mah ajve jijhtieh, mejtie «doh jeatjebh» seabradahkesne dååjroeh. Maahta årrodh muevieslaakan almetjidie mïrhke njaltjaklaerine T-baanesne vuartasjidh, jallh neajhkestidh somalijerh kraannine åadtjodh.

Tjïertevidtjien histovrije

Tjïertevidtjie goh daajehtse voestegh akademihkeles vierhkesne jæjhta 1922 Belgijisnie, goh akte ræjhtoe jiehtegigujmie germaaneri bïjre mahlin buerebe naeleste mubpijste.

Daajehtse naelie lea sagke båarasåbpoe. Dïhte jijhti joe 1500-låhkoen jïh dellie vielie goh slïektevoete. Biologeles tjïertevidtjie, maam maaje ektede kolonialismine, slaaverijine jïh apartheidine, sjugniehtovvi bïevnesetïjjen jïh daajbaaletjetïjjen jïh vitenskapen evtiedimmesne 1700-låhkoen raejeste. Dan åvteste aaj maahta biologeles tjïertevidtjie goh daajbaaletje tjïertevidtjie gåhtjodh. Naelievitenskapen sisnjelen raeriesti almetjh klassifiseeredh fysiologeles joekehtsi gaavhtan mejtie meehti vuejnedh, jïh naan naeliedotkijh argumenteerin dejtie almetjidie hierarkiseeredh seabradahkesne, dagkerh klassifiseeremi mietie. Dïhte daajbaaletje naelievitenskape aktem diskursem sjugniedi gusnie almetjidie daamtaj guarkaji uvtemes goh fysiske antropologeles ektievoeth, vuesiehtimmien gaavhtan sijjeste religijööse ektievoeth. Maahta lissiehtidh ij akt naelievitenskape gænnah nazisti åssjaldahkh akten hïerreåålmegen bïjre dan jïjnjem dåarjohth. Nazisme lij mytabaseereme guhkiebasse goh dïhte fysiske antropologije dåarjoehti.

Naeliejoekehtse biologijen jïh kultuvren våaroemisnie

seskille basert på biologi og kultur

Daate kaarhte veedtjesovveme tyske leksikoneste jaepeste 1890. Daesnie almetjidie beaja golme åejvienaelide: kaukasiske naelie, negroide naelie jïh mongolen naelie. Minngemes bielien 1800-låhkoste jïh voestes bielien 1900-låhkoste lij sïejhme åssjaldahkh Jillie-Europesne jïh USA:sne almetjh meehtin juakasovvedh tjïelke sïerrene naelide biologeles jïjtsevoeti mietie, jïh europan kultuvre lij guhkemes båateme evtiedimmesne. Jalletje ussjedimmesne lij sïejhme vuajnoe kultuvreevtiedimmie lij vïedteldihkie dåehkien biologeles potensijaaline.

Vuajnoe jeatjah kultuvride goh vueliehkåbpoe mubpijste jïh ov-evtiedamme lij åvtelen dïhte biologeles tjïertevidtjie. Veelkes almetjh Europeste vïenhtin dïhte maam utnin goh vueliehkåbpoe kultuvrh, lij vueliehkåbpoe intelligensen gaavhtan. Daan biejjien vååjnoe goh veanhta biologeles tjïertevidtjiehistovrijen tjïrrh lea ajve biologijen bïjre orreme. Daate akte båajhtoeh goerkese. Utni ektiedimmiem goerkesen gaskem kultuvrijste jïh jïjtsevoetijste mejtie meehti eerpedh, goh veaksehke.

Klassiske tjïertevidtjie guelmiem våaroeminie utni, men ij ajve guelmie vïedteldihkie njaltjaklaeride. Tjïertevidtjien vearteneguvvien mietie almetjedåehkieh tjovkes njaltjaklaerine goh russerh, saemieh jïh inuihth lij vuelege klaasseste. Dah bieline ryöknesovvin dehtie mongolijen naeleste, mij sjïere naelie åenehks åejjienskuvhrine gohtjesovvi, viertiestamme dej jollebe naeliejgujmie, «guhkies åejjienskuvrine».

Tjïertevidtjie naeliej namhtah

Urrebe gen-dotkeme lea åssjalommesem heajhteme ovmessie almetjenaelieh gååvnesieh. Doh byjngetje våajnoes væhtah mejtie aarebi naelievitenskape utni goh vihkele, eah sjïehth dej sisnjelds væhtajgujmie mejtie maahta ajve avanserte dalhketjigujmie laboratovrijisnie vïhtesjidh. Vuesiehtimmien gaavhtan ij gåaredh almetjen vïrresåarhtem aerviedidh almetjen njaltjaklaerien mietie. Naakenh vienhtieh daajroe genetihkeles jeerehtsi bïjre almetjedåehkiej gaskem (populasjovnh), medisijnen aarvoem åtna, men ij gåaredh læjhkan dam åssjaldahkese aktelaaketje åålmegedåehkiej bïjre ektiedidh, mij lea daajehtsisnie «naelie».

Dan gaavhtan genetihke naa gåhkese lea naelievitenskapem sleajhteme dellie jeenjesh daan biejjien mah tjïertevidtjien bïjre soptsestieh naeliej namhtah». Dejnie meala joekedimmie dåehkine daan biejjien jeatjah joekedimmieh åtna (goh kultuvre, religijovne jallh etnisiteete), seamma tïjjen goh åssjaldahkh, åvtelhaarvoeh jih deadtalgimmiemekanismh leah eevre seammalaakan goh dah mah dennie biologeles (daajbaaletje) tjïertevidtjesne gååvnesieh. Dagkerh resonnemeenth aktem vijries definisjovnem tjïertevidtjeste utnieh, goh mij akt vielie goh sïerredimmie naelien gaavhtan.

Daajehtse naeliedehteme vuesehte prosessese gusnie ovmessie aerviedamme jallh tjïelke væhtah aktene dåehkesne, dorjesåvva «naelie»-seammalaakan. Daate sæjhta jiehtedh kulturelle jallh religijööse væhtah vuajnalgieh goh vïedteldihkie maadtoste, jïh dan gaavhtan ij gåaredh dam jarkelidh (Bangstad 2017). Akte sjyöhtehke vuesiehtimmie maahta årrodh vuajnoe nöörjen muslijmh, dan åvteste dah leah muslijmh, eah gåessie gih sïjhth demokratijem ållesth dåarjoehtidh.

Aaj klassiske tjïertevidtjie lij illedahke prosesseste gusnie jïjtsevoeth vihties dåehkide vadtasovvin byjngetje væhtaj mietie. Naeliedehteme ij leah amma mij akt mij ajve kulturelle tjïertevidtjien bïjre, gåarede gaajhkesåarhts tjïertevidtjien bïjre soptsestidh goh naeliedehteme. Daate aaj åtnoem daajehtsistie tjïelkeste juktie vuesiehtidh dejtie mah tjïertevidtjiem dååjroeh. Naan almetjh eeremasth daajehtsh lyjhkoeh gohnaeliedahteme almetjh, ovmessie dåehkiej bïjre mah tjïertevidtjiem dååjroeh, mejtie lea afrikanen-amerikanerh, aalkoeåålmegh, almetjh ij-jalletje maadtojne jallh jeatjebh.