Dåehkievædtjanvoete
Teemah
- Åvtelhaarvoeh jïh dåehkieussjedimmie
Dåehkievædtjanvoete lea ektiebaakoe ekskludeereden vuajnojde ovmessie dåehkiej vööste, tjïertevidtjien jïh antisemittismen raejeste homofobijen jïh åvtelhaarvoe raajan funksjovneheaptoes almetji vööste. Almetjh mah leah vædtjan akten dåehkien vööste, aaj varke vædtjan jeatjah dåehkiej vööste.
Ektiedimmie ovmessie såarhts dåehkievædtjanvoeti gaskem
2011 goerehtimmie «Intolerance, prejudice and discrimination. A European report» bööti. Daatah goerehtimmesne ektiedimmiem vuesehte govhte joekehts såarhts dåehkievædtjanvoeti gaskem: homofobije, islamofobije, tjïertevidtjie (biologeles), antisemittisme, sïjsevaanterdæjjavædtjanvoete jïh nyjsene-aassjoe. Almetjh mah leah vædtjan akten dåehkien vööste, aaj varke vædtjan jeatjah dåehkiej vööste.
“Almetjh mah leah vædtjan akten dåehkien vööste, aaj varke vædtjan jeatjah dåehkiej vööste.
Daate aarvehtsem dotkemisnie åvtelhaarvoej bïjre vihteste mij bååstede Gordon Allportese jåhta: akte ektiedimmie ovmessie åvtelhaarvoej gaskem, jïh amma elemeente mestie akt sïejhme åvtelhaarvoejgujmie (destie daajehtse Generalized prejudice englaanten gïelesne).
Vædtjanvoete dåehkiej vööste
Dotkijh goerehtimmien duekesne jaepeste 2011 daajehtsem dåehkiefokuseereme vædtjanvoete nuhtjie, maam daesnie åeniedamme dåehkievædtjanvoete. Åeniedimmien gaavhtan mijjieh aktem vihkeles poengem dassebe daajehtsinie: gåarede åvtelhaarvoeh naakeni vööste utnedh, dan åssjaldahken mietie dah akten vihties dåahkan govlehtuevieh, jalhts dah mej bïjre lea, eah jïjtsasse dåehkine vuejnieh jallh eah leah sïemes definisjovnesne daehtie dåehkeste. Åvtelhaarvoeh dåehkiefokusem våaroeminie utnieh dan luvnie mij åvtelhaarvoeh åtna. Daate dåehkiefokuse maahta vielie jallh vaenebe akteraeresne årrodh riektes dåehkiejgujmie seabradahkesne.
“Åvtelhaarvoeh dåehkiefokusem våaroeminie åtna dan luvnie mij åvtelhaarvoeh åtna.
Tyske dotkije William Heitmeyer (2002) daajehtsemdåehkiefokuseereme vædtjanvoete voestes aejkien böökti. Dïhte jïh jeatjah dotkijh Universiteetesne Bielefeldesne Tysklaantesne leah goerehtalleme man vijries såemies åvtelhaarvoeh Tysklaantesne leah. Dah Allporten definisjovnem åvtelhaarvojste våaroeminie utnieh goh negatijve generaliseeremh. Men joekoen fokusem utnieh åvtelhaarvoej sosijaale jïh seabradahkeligke funksjovnese. Teese lea åvtelhaarvoeh såemies vihties dåehkiej vööste sijhtieh joekoen aktene vihties seabradahkesne gååvnesidh. Mah åvtelhaarvoeh dah leah, guktie dah leah dorjesovveme jïh guktie leah vïedteldihkie sinsætnan leah ektiedamme don funksjovnese raaktan daah åvtelhaarvoeh illieh dennie sjyöhtehke seabradahkesne man bïjre lea.
Europesne åvtelhaarvojde tjuvtjede sïjsevaanterdæjjaj, juvdelassji, tjeehpes almetji, muslijmi, nyjsenæjjaj jïh homofijli vööste goh dagkerh åvtelhaarvoeh mejstie jïjnje. Dah ektiedimmiem daej åvtelhaarvoej gaskem gaevnieh gaajhkine laantine EU:sne, men dovne man vijries dah leah, sisvege jïh ektiedimmie åvtelhaarvoej gaskem jeerehte laanteste laantese. Vuesiehtimmien gaavhtan negatijve vuajnoeh sïjsevaanterdæjjaj vööste leah naa sïejhme Stoerrebritannijisnie, mearan naa vaenie antisemittisme. Italijisnie dotkijh vaenie åvtelhaarvoeh tjeehpes almetji vööste gaevnieh (defineereme goh tjïertevidtjie goerehtimmesne), mearan ålkoestimmie homofijle almetjijstie lea daamtajommes sjugniehtåvva dej jillie-europan laanti gaskem. Doh luvlieeuropan laanth goerehtimmesne, Polen jïh Ungarn, naa jïjnjem åvtelhaarvoeh utnieh gaajhki dej sjyöhtehke dåehkiej vööste.
Dåehkievædtjanvoete goh vuestiedemokrateles
Jarnge dåehkievædtjanvoetesne lea dotkiji mietie akte ideologije joekehts statusistie, amma vuajnoe ovmessie dåehkieh joekehtsh aarvoem utnieh. Tjïertevædtjanvoete lea sïejhme ålkoestimmie vuastalæjjadåehkijste (Zick m. fl. 2009). Dagkeres våålesevuarjasjimmie lea aaj akte sjiere væhta dejnie åelkiespopulistiske jïh ekstremistiske ideologijne. Dan åvteste dotkijh lïhke ektiedimmiem vuejnieh gaskem sïejhme åvtelhaarvoej vööste dennie aktene bielesne jïh åelkiespopulismejïh – ekstremisme dennie mubpene bielesne. Dåehkievædtjanvoete seabradahkesne maahta populismem jïh ekstremismem attraktijve darjodh, dan åvteste daah ideologijh ojhte joekehtsvoeth jïh vuelieöörnegem såemies dåehkijste seabradahkesne dåarjoehtieh.
“Dåehkievædtjanvoete aktem sïejhme ålkoestimmiem vuastalæjjadåehkijste vuesehte.
Dotkijh aaj gaevnieh dåehkievædtjanvoete lea vïedteldihkie akten autoritæære vuajnose, akte hierarkiske seabradahkevuajnoe jïh vuastalimmie gellievoeten vööste. Åvtelhaarvoeh leah amma lïhke vïedteldihkie vuestiedemokraateles, jallh unnemes ov-demokraateles vuajnojde, jïh skepsise migrasjovnese jïh dan såarhts våajnoes gellievoetese dan gaavhtan.
Faalenasse jearsoevoeten bïjre goh hööpteme
Mijjieh vuejnebe dåehkiefokuseereme vædtjanvoete lea kategorije mij dam vuestiedemokraateles jïh dam ekstreeme feerhmie, men aaj unnebe ekstreeme ekskludeereden vuajnoeh feerhmie. Daate ïedtjije gosse raeride hööptemasse vuartasjibie mah vååjnesasse båetieh daennie dotkemisnie. Aalkoevåarome daejtie raeride lea meatodh vihkielommes funksjovne åvtelhaarvojde jïh dåehkiefokuseereme vædtjanvoetese, lea dah identiteetem jïh ektievoetem vedtieh, akte tjïelke åssjaldahke akten «mijjieh-ektievoeten» bïjre mij ektesne aajhtije «dej mubpiej» vööste tjåådtje.
“Dåehkiefokuseereme vædtjanvoete identiteetem jïh ektievoetem vadta ekskludeeremen tjïrrh mubpijste.
Åssjaldahke dåehkievædtjanvoete haestemh seabradahkesne speejjelde, sæjhta jiehtedh hööpteme tjuara veele analysem seabradahkeste vedtedh: mah væhtah seabradahkesne mah dåehkievædtjanvoetem vedtieh, mah dåehkieh dam dååjroeh, jïh mannasinie raaktan daah dåehkieh dam dååjroeh. Dååjrese ovjearsoesvoeteste maahta tjïelke faktovrh våaroeminie utnedh, goh barkohtsvoete jïh ekonomeles nåake tïjjh. Akte vihkele haesteme seabradahkide Europesne lea dan åvteste jearsoesvoetem årroejidie faalehtidh jeatjah vierhkievierhtiej tjïrrh goh dïhte ekskludeereme unnebelåhkojste dan dåehkiefokuseereme vædtjanvoeten gaavhtan.