Åvtelhaarvoeh jïh stereotypijh

Åvtelhaarvoeh leah vuajnoeh jeatjah almetjidie mah leah åvtelhbodti vuajnoej gaavhtan dan dåehkien bïjre mejnie identifiseereme sjidtieh. Daate ajve vuajnoeh jeatjah almetjidie dan dåehkien gaavhtan mejnie identifiseereme sjidtieh, ij persovneles jïjtsevoeti gaavhtan.

Naemhtie maehtebe jiehtedh åvtelhaarvoeh aktegsalmetjh akten dåahkan leesieh, ij guktie almetje jïjtse sov dåehkieektiedimmiem dååjroe, men dan dåehkien mietie dïhte mij åvtelhaarvojde guadta, dam almetjem beaja.

Gaajhkh almetjh åvtelhaarvoeh utnieh

Åvtelhaarvoeh leah vïedteldihkie sïejhme prosesside, jïjtsevoetide mijjen almetjeligke psykologijese jïh mijjen vuakan daajroem reebledh. Daate lij naakede destie maam Gordon Allport tjuvtjiedi sov klassihkerisnie The Nature of Prejudice, jaepeste 1954. Åvtelhaarvoeh eah leah amma naakede maam naakenh utnieh jïh jeatjebh eah utnieh, men gaajhkesh dovnesh sån lastoem utnieh åvtelhaarvojde. Åvtelhaarvoeh leah iemie.

Dan åvteste ulmie ij daarpesjh årrodh dïhte mij lea åvtelhaarvoej namhtah. Byöroe buerebh kombinasjovnine årrodh giehpiedimmeste åvtelhaarvojste, akte ahkedh haesteme jïh dåeriesmoeredarjome mijjen åvtelhaarvojste, jïh ij goh unnemes akte vuekie mijjen lastoem åvtelhaarvojde gïetedidh guktie jeatjah almetjh eah dan jïjnjem baajnehtamme sjïdth.

Mah sïejhme mekanismh leah stïeresne produksjovnesne åvtelhaarvojste? Allport tjïertesti dennie aktene bielesne emosjonelle mekanismide mah leah vïedteldihkie mijjen daerpiesvoetese govlehtovvedh jïh daejredh gïeh mijjieh. Seamma tïjjen seamma stoerre leavloem bïeji kognitijve mekanismide, vïedteldihkie mijjen vuakan saetniesvoetem öörnedh jïh kategoriseeredh.

«Mijjieh» jïh «doh mubpieh»

Almetjh leah sosijaale gaagkoeh mah jïjtjemse relasjovnesne mubpide defineerieh. Mijjieh mijjen identiteetem gaavnebe viehkine daejredh gïese mijjieh govlehtovvebe, giejgujmie mijjieh seammaplïeres. «Manne» jïjjtemem defineerem akten «mijjieh» vööste, mestie manne jïjtjemem vuajnam goh akte bielie. Daate maadthåssjaldahke Tajfelen jïh Turnersen sosijaale identiteeteteorijesne (Tajfel og Turner 1979).

Sosijaalepsykologijesne daamtaj dïhte ånnetji vielie nøytraale baakotjïerte lïhtsegedåehkie åtnasåvva. Daate dåehkie maahta joekehts vijriedahkem utnedh, fuelhkiedåehkien raejeste mïsse voerkesvoetem utnebe govlehtovvedh joe maanabaelien raejeste, vijries dåehkide goh nasjovne jïh dovne gaajhkide almetjidie. Poenge gosse lea åvtelhaarvoej bïjre lea daerpiesvoete lïhtsegedåehkiem «mijjieh» defineeredh gïen tjïrrh dah eah leah, åssjaldahki tjïrrh akten vuastalæjjadåehkien bïjre, «doh mubpieh».

Åssjaldahkh «dej mubpiej» bïjre maehtieh negatijve jallh aassjojne årrodh, men eah daarpesjh (Brewer 1999). Akte vuajnoe «dej mubpiej bïjre» goh vædtjan aajhtoe maahta sïemesvuekiem «mijjieh-dåehkesne» nænnoestidh. Lea åehpies annjebodts ektievoetem maahta sjugniedidh ovmessie seabradahkedåehkiej gaskem, viehkine siemesvuakan skreejrehtidh akten byjngetje fæjjoen vööste. Men identiteete jïh ektiedimmie aaj stieresne positijve åssjaldahkigujmie ektine «dej mubpiej bïjre». Vuesiehtimmien gaavhtan gåarede nænnoes jïh vihkeles fuelhkiebaanth utnedh bielelen dan gaavhtan gaajhkh jeatjah fuelhkieh aassjoestidh.

Sosijaale identiteeteteorije joekoen göökte vuekieh åtna mijjieh-dåehkiem jeatjahlaakan vuarjasjidh goh «doh mubpieh». Uvtemes mijjen lea tendense dåehkiem vuarjasjidh mejnie jïjtjemem identifiseerebe , vielie positijvelaakan goh «doh mubpieh», goh lïhtsegedåehkiefavoriseereme jallh bias. Mubpesth utnebe jeatjah dåehkieh goh vielie seammalaakan, vielie homogene goh jïjtjene dåehkie (vuastalæjjadåehkie homogeniseereme). Akte hijven vuesiehtimmie don minngiebasse lea guktie baakoe afrikaneere daesnie Nöörjesne maahta åtnasovvedh almetjen identiteetem buerkiestidh, mearan europejere sveekes åtnasåvva. Dah leah daajehtsh seamma daltesisnie, men Nöörjen bieleste lea aelhkebe gellievoetem europejeri gaskem vuejnedh goh gellievoete afrikanerijstie.

Tendense jeatjah dåehkieh vuejnedh goh vielie seammalaakan goh jïjtse dåehkie lea negatijve væhtah. Jis såemies negatijve væhtah indivijdi luvnie vuejnebe mah jïjtjene dåahkan govlehtuevieh, dellie daamtaj aelhkie gellievoetese jïh variasjovnese dåehkesne tjuvtjiedidh. Lea mij akt mij lea akten jallh jienebi indivijdi bïjre, ij abpe dåehkie. «Dejtie mubpide» lea vuestelen aelhkie vïhtesjimmieh aktegsalmetjijstie konkludeeredh, vuajnojde dåehkien bïjre goh elliesvoete.

Kategoriseereme lea bielie vitenskapeles ussjedimmievuekeste

Edtja veartenen mijjen bïjre guarkedh tjoerebe dam öörnedh viehkine kategorijide jïh dåehkide juekedh. Kategoriseeremen aalkoevåarome lea generaliseereme – mijjieh hedtide ovmessie bïenji gaskem vuejnebe sijjeste joekehtsidie, juktie kategorijem bïenje darjodh.

Dagkeres juekeme lea vihkeles bielie vitenskapeles ussjedimmievuekeste, nov gujht mænngan Carl von Linné sov juekemem sjædtojste bæjhkoehti. Oktegh ij leah naan fiejlie generaliseeremigujmie. Generaliseeremh almetjedåehkiej bïjre aaj nuhteligs, mejtie dam darjobe gosse vadtesh akten 3 jaepien båeries maanese åestebe, jallh pryövebe dan gellie plaerieh doekedh goh gåarede.

Stereotypijh

Haesteme sjædta gosse generaliseeremh stereotypijh sjidtieh. Stereotypije lea leeseldihkie generaliseereme, amma åssjaldahke akten dåehkien bïjre mij ij jorkesh jallh staeriesovvh tjoevkesisnie orre saetniesvoeti jallh gaavnedimmiej gaavhtan almetjigujmie.

Daelie raaktan nuepie akte aktegsalmetje maahta joekehtsinie årrodh aktede tendenseste aktene dåehkesne. Dan guhkiem mijjieh ræhpas dagkerh joekehtsh dåastodh, ij daarpesjh negatijve årrodh doh generaliseereme åssjaldahkh utniehtidh. Geerve stigmatiseereme sjædta gosse åssjaldahkh dåehkien bïjre eah jorkesh jalhts tjïelkelaakan vååjnoe dah leah båajhtode.

Vuestiedahkoe don almetjeligke tendensese stereotypiseeremasse lea tjetskehkevoete nyanside jïh båajhtoeh toelhkestimmide, laejhtehks ussjedæmman jïh jïjtjerefleksjovnese.

Emosjonelle mekanismi gaavhtan lea geerve åvtelhaarvoeh jarkelidh

Daesnie doh emosjonelle mekanismh åvtelhaarvoeproduksjovnesne doh kognitijve gaavnedieh. Mijjieh vuartasjimh guktie jïjtjemem defineerebe, jïjtjene dåehkiem jïh gïese mijjieh govlehtovvebe kontraasten tjïrrh «dejtie mubpide». Daate sæjhta jiehtedh jarkelimmie guvvesne «dejstie mubpijste» aaj konsekvensh åadtjoeh mijjen gåvvan jïjtjene dåehkeste, jaa, jïjtjemistie. Jïh jarkelimmie jïjtjeguvveste lea sagke leevlebe prosesse goh fiejliem staeriedidh man akt bïjre mij ij leah vihkele. Amma: stereotypijh mubpiej bïjre guhkiem jielieh dan åvteste dah defineerieh gïeh mijjieh jïjtjh libie.

Vuesiehtimmie: juelkietjengkere lea vihkele gelliej noeri identiteetese. Men naakenidie lea aassjoe juelkietjengkeren vööste mij ektievoetem jïh identiteetem vadta. Mij doh tjïelke fåantoeh dagkeres aassjose lea, lea akte aate, men daamtaj dah sijhtieh dåarjoem åadtjodh såemies åssjaldahkijste juelkietjengkeretjïektjiji bïjre, vuesiehtimmien gaavhtan dah leah aelhkie jïh ånnetji skaajhvoeh almetjh mah ajve beetnegh pryöjjadieh. Gosse juelkietjengkeretjïektjijem gaavnede mij dovne gïemhpe jïh vietseles, dellie dïhte åssjaldahkide juelkietjengkeretjïektjiji bïjre eerjie, men aaj dåehkien åssjaldahkh jïjtjh bïjre, jaa, dïhte lïhtsegi åssjaldahkh aajhta gie dah leah. Dan åvteste ij leah dan aelhkie meatodh juelkietjengkeretjïektijh leah gellielaaketje dåehkie.