Nállevealaheapmi

Nállevealaheamis lea sáhka das ahte joavkkut maŋŋálastojuvvot vuolgaga mielde ja vealahuvvot dán maŋŋálastima vuođul. Nállevealaheapmi sáhttá leat juoga mii háliiduvvo, dat sáhttá laktásit muhtin ideologiijii. Muhto vealaheapmi liikeivnni dahje eará dovdomearkkaid dihte mat čájehit “náli”, sáhttá maid dáhpáhuvvat unnit dihtomielalaččat, go šaddá boađusin daguin ja struktuvrrain dalle maid go ii leat mihkke nállevealaheami áigumuš duogábealde.

Nállevealaheapmi ja olmmošgoddimat

Maiddái ollu jagiid maŋŋil Benjamin Hermansena goddima lea bahádahku oassin Norgga almmolaš diđolašvuođas. Dasa leat máŋga ákka, muhto eanemus čielggas lea ahte son gottáhalai dušše fal iežas liikeivnni dihte. Olmmošgoddit leat iežaset navdán ođđanasistan. Dasa lassin ahte dáhpáhusas lea sáhka roavva goddimis vigihis bártnážis, de boktá goddin maid muittuid ráđđenvugiid birra mat dulbmot olbmuid buot eanemusat, terrora ja olmmošgoddimiid birra ođđasit historjjás. Mii oažžut assosiašuvnnaid Nazi-Duiskii, aparthiidii ja Ku Klux Klanii.

Benjamina goddin muittuha min nállevealaheami seavdnjadeamos historjjá, ovtta historjjá man buot eanemusat Norgga álbmogis vuosttaldit. Čanastagat dán historjái sáhttet leat mielde čilgeme riiddu nállevealaheami doahpaga ektui nu go odne dovdat dan. Go sátni nállevealaheapmi daddjo, de ii leat dat dušše teorehtalaš ipmárdus doahpagis mii lea oassin dulkonrámmain, dat lea maid duolbman ja olmmošgoddimat.

Danin leat maid ollu oahpaheaddjit geaidda lea unohas gullat ohppiin ahte gohčoduvvojit nállevealaheaddjin, ja danin lea doahpagis dakkár fápmu ja váikkuhus mii unnán eará sániin lea. Min gielas gávdnojit muhtin doahpagat maid muhtumin sáhttá atnit molssaeaktun: vealaheapmi, vierisolbmuidballu, vierisolbmuidvašuheapmi, sjovinisma, olggušteapmi. Oktasaš dáin doahpagiin lea ahte dain ii leat seamma fápmu go nállevealaheapmisánis.

Mii lea nállevealaheapmi?

Sátni nállevealaheapmi čujuha sátnái nálli, ja geavahuvvui vuosttaš geardde 1930-logus nasisttalaš nállevealaheaddji ja antisemittistalaš máilmmigova vuostá. Baskkes definišuvnnat sánis čujuhit juste nállái biologalaš fenomenan.

Hástalus ná baskkes definišuvnnain dego nállevealaheapmi lea ge, lea ahte nállejurddašeapmi ii goasse leat leamaš buhtis biologalaš ášši. “Nálli” doahpaga ipmárdussii gullet maid govahallamat kultuvrra ja etnalaš erohusaid birra (Døving ja Bangstad 2015).

Viiddis definišuvdna nállevealaheamis fátmmasta vealaheami iešguđet šlájain, ii ge leat ráddjejuvvon náliide. Okta ovdamearka lea ON 1966 nállevealahankonvenšuvdna, mas “nállevealaheapmi” definerejuvvo ná:

-juohke vealaheapmi, olggušteapmi, ráddjen dahje oidu náli, liikeivnni, vuolgaga dahje nationála dahje etnalaš duogáža dihte.

Girjjis Hva er rasisme? (Mii lea nállevealaheapmi?) čállojuvvon 2015:s, definereba Bangstad ja Døving nállevealaheami ná (1.kapihttalis):

1. Ráddjet ovtta álbmoga iešguđet kategoriijaide gos soapmásiidda addo negatiivvalaš mearkkašahtti (vealtameahttun) iešvuohta.
2. Gáržžidit ovtta olbmo identitehta addojuvvon negatiivvalaš dovdomearkkaide ovtta kategoriijas.
3. Geavahit negatiivvalaš dovdomearkkaid ággan vuollásteapmái ja vealaheapmái

Dát definišuvdna čujuha ahte nállevealaheapmi ovtta dáfus lea eanet go ovdagáttut, ja nuppi dáfus ahte lea eanet go vealaheapmi. Bangstad ja Døving mielde čadno nállevealahandoaba ovdagáttut ja vealaheapmi ovttas: nállevealaheapmi lea mis go ovdagáttut ákkastallet vealaheami.

Vealaheapmi ja fápmu

Vealaheapmi eaktuda maiddái fámu. Álkiduvvon definišuvdna muitala ahte nállevealaheapmi lea ovdagáttut oktan fámuin. Dát definišuvdna čujuha ipmárdussii ahte nállevealaheapmi mii deattuha struktuvrralaš nállevealaheami, nu go nállevealaheami mii gávdno servodagas, leaš dál oktan makkárge nállevealaheaddji vuođđojurdagiin dahje dan haga.

Fuomášupmi fápmui ja servodatdássái dahká ahte soapmásat earuhit nállevealaheaddji ovdagáttuid oktan áššin ja nállevealaheami eará áššin. Buohkain sáhttet leat nállevealaheaddji ovdagáttut. Muhto dušše sii geat gullet majoritehtaid searvái – čuvgesvaragat oarjemáilmmis – sáhttet nállevealahan ládje láhttet.

Dákkár čuoččuhusas nappo ii leat sadji čuoččuhussii ahte gávdno vuostálas nállevealaheapmi, nu gohčoduvvon nállevealaheapmi unnitloguálbmogis majoritehta vuostá. Dákkár čuoččuhusat maid vuosttalduvvot. Ovdamearkka dihte oaivvildit soapmásat ahte buohkat sáhttet doaibmat nállevealaheaddjin, muhto ahte sajádat juogo unnitloguálbmot dahje majoritehta mearrida gusket go dagut dušše gaskavuođaide, vai sáhttet go maid čadnot struktuvrraide (Kendi, 2019).

Nállevealaheami dásit

Go nállevealaheaddji govahallamat leat vuođđun servodatstruktuvrii seamma ládje go apartheid ráđđenvuohki doaimmai Lulli-Afrihkás ovdal 1994, de ii leat dat dat seamma go ahte ovttaskas olmmoš jurddaša dahje dahká maide nállevealahemiid. Michel Wieviorka lohká ahte gávdnojit njeallje dási nállevealaheamis iešguđet servodagain (The Arena of Racism 1995, 5. kapihtal):

1. Dat mii lei ovdal nállevealaheami, infranállevealaheapmi, man dovdomearkkat leat iešguđet lágan vierisvaši mállet.
2. Hágganan nállevealaheapmi, muhto aŋkke čielgasit oidnosis servodagas – earret eará dakkár mii boahtá oidnosii miellaguoddoiskkademiin.
3. Nállevealaheapmi mii lea politihkalaš, sáhttá dadjat dalle go nállevealaheaddji guottut leat vuođđun (politihkalaš) lihkastahkii.
4. Nállevealaheapmi mii lea ollislaš, vuođđun stáhta organiseremii ja vuolggasadjin olggušteapmái ja doarrádallamii.

Dávjá geavahuvvo sátni árgabeaivealaheapmi nállevealaheami birra Wieviorkas vuosttaš dásis. Árgabeaivealaheamit leat dat mat leat unnit eanet soaittáhaga guottut ja dáhpáhusat maid “sii/ dat nuppit” servodagas šaddet vásihit. Dat sáhttet leat eahpesihkkaris geahčastagat sevdnjesvarat olbmuide t-bánas dahje vuosteháhku oažžut somálialaččaid ránnján.

Nállevealaheami historjá

Doaba nállevealaheapmi gullui vuosttaš gearddi akademalaš čállosis 1922:s Belgias, sálken čuoččuhusaid vuostá ahte germánalaččat atnet náliset badjelis earáid.

Doabá nálli lea ollu boarráset. Dat gullostii juo 1500-logus ja dalle eanet fuolkevuođa mearkkašumis. Biologalaš nállevealaheapmi, mii dávjá čadno koloniseremii, šlávvavuhtii ja apartheid:i, boahtá čuvgehusáiggi ja ođđaáigásaš ja dieđalaš ovdáneami áiggi 1700-logu rájes. Danin sáhttá maid gohčodit biologalaš nállevealaheami ođđaáigásaš nállevealaheapmin. Nállediehtagis evttohuvvui šláddjet olbmuid oinnolaš fysiologalaš erohusaid vuođul, ja soames nu gohčoduvvon nálledutkit ákkastalle servodatlaš árvoortnega ásaheami dákkár klassifiserema vuođul. Ođđa nálledieđa buvttadii ipmárdusa ahte olbmot leat vuosttažettiin fysalaš antropologalaš ovttadat, ovdalii go ovdamearkka dihte oskkolaš ovttadagat. Dása sáhttá maid lasihit ahte ii nálledieđa ge buktán stuorrát doarjaga nasisttalaš govahallamiidda hearrávuođa birra. Nasisma lei myhtavuđot arvat meaddel dan maid fysalaš antropologiija doarjjui.

Nállerádji biologiija ja kultuvrra vuođul

Dát kárta lea vižžon muhtin duiskka 1890 dábálašdiehtoleksikonas. Dás kategoriserejuvvojit olbmot golmma váldočerdii: kaukásialaš čearda, sevdnjesvarat čearda ja mongolalaš čearda. Maŋit oasis 1800-logus ja vuosttaš oasis 1900-logus ledje viiddis govahallamat Oarje-Eurohpás ja USA:s ahte olbmuid sáhtii juohkit čielga sierranas čearddaide sin biologalaš iešvuođaid vuođul, ja ahte eurohpalaš kultuvra lei ovdánan eanemusat. Ipmárdus ahte kulturovdáneapmi lei joavkku biologalaš vejolašvuođaid duohken, lei bures cieggan oarjemáilmmi jurddašeapmái.

Ovdal biologalaš nállevealaheami, lei govva ahte eará kultuvrrat adnojuvvo vuollelis ja dakkár kultuvran mat eai lean ovdánan. Vilges eurohpálaččat oaivvildedje ahte unnit intelligeansa lei sivvan dasa manin sii oidne muhtin kultuvrraid vuollelis. Dál orru leame dat ipmárdus ahte biologalaš nállevealaheapmi lea leamaš dušše biologiija birra. Dat gal lea boasttoipmárdus. Ovdal lei ipmárdus ahte leat nana gaskavuođat gaskal ipmárdusa kultuvrra birra ja árbejuvvon iešvuođaid.

Den klassiske rasismen var basert på utseende, men ikke bare utseende knyttet til hudfarge. Ifølge det rasistiske verdensbildet var også folkegrupper med lys hudfarge, som russere, samer og inuitter laverestående. Disse ble regnet som del av den mongolske rase, som ble karakterisert som en utpreget «kortskallet» rase, i motsetning til de høyerestående “langskallete” rasene (Kyllingstad 2004).

Klassihkalaš nállevealaheapmi gulai dušše olbmo olggosoaidnimii, muhto ii dušše liikeivdnái. Nállevealaheaddji máilmmigovas oidnojuvvui maid ahte álbmogat main leat čuvgesvarat olbmot, nu go ruoššat, sápmelaččat ja inuihtat leat vuolitárvosaččat. Dát rehkenastojuvvo gullat mongolalaš olmmoščerdii, ja dat karakteriserejuvvojit dego dievas “oanehisgállot” čeardan, go fas “guhkesgállot” olbmoščearddat gulle jovkui mat leat alitárvosaččat.

Nállevealaheapmi náliid haga

Ođđasit genadutkan lea hilgon jurdaga ahte gávdnojit iešguđet olmmošnálit. Olgguldas áiccahahtti dovdomearkkat, mat ovddeš nállediehtagis ledje dehálaččat, eai leat dattetge nu iešguđetláganat go siskkáldas dovdomearkkat maid sáhttá oaidnit dušše ovdánan laboratoriarusttegiiguin. Ii leat vejolaš oaidnit ovdamearkka dihte makkár varrajovkui olmmoš gullá dušše dan mielde maid diehtá su liikeivnni birra. Muhtimat oaivvildit ahte máhtus genehtalaš erohusaid birra olmmošjoavkkuid gaskka (populašuvnnaid) lea dálkkaslaš árvu, muhto dan ii sáhte lihkká goallostit govahallamii ahte gávdnojit ovttalaš olmmošjoavkkut maid sáhttá navdit sierra “nállin”.

Vaikko genetihkka áigá juo lea hilgon beaggima nállediehtaga birra, de leat lihkká máŋggas geat dál ain hupmet “nállevealaheapmi náliid haga” birra. Dainna oaivvilduvvo ahte joavkojuohkin odne čuovvu sirremiid (nu go ovdamearkka dihte kultuvra, osku dahje čearddalašvuohta) seammás go govahallamat , ovdagáttut ja duolbmunmekanismmat leat seamma láganat go dat maid gávdnat biologalaš (ođđaáigásaš) nállevealaheamis. Dákkár čielggadeamit ákkastallet viidábut defineret nállevealaheami, ahte lea eanet go dušše vealaheapmi náli vuođul.

Doaba nálleduhttin čujuha prosessii mas navdojuvvon dahje duohta dovdomearkkat ovtta joavkkus, dahkkojit “nálle”. Das oaivvilduvvo ahte kultuvrralaš dahje oskkoldatlaš dovdomearkkat navdojit leat vuođustuvvon olbmo máttuide, eai ge danin sáhte rievdaduvvot (Bangstad 2017). Áigeguovdilis ovdamearka sáhttá leat ipmárdus ahte dáža muslimat eai goasse sáhte bealuštit demokratiija ollásit, juste danin go leat muslimat.

Maiddái klassihkalaš nállevealaheapmi lei boađus proseassas mas muhtin joavkkuide addojuvvo iešvuođat olggosoaidnima vuođul. Nálleduhttin ii leat danin dušše juoga mii guoská kultuvrralaš nállevealaheapmái, lea vejolaš hupmat ahte buot nállevealahanortnegat leat nállehuhttimat. Dát čilge maid doahpaga geavaheami čujuhandihti sidjiide geat vásihit nállevealaheami. Soapmásat vuoruhit dadjat doahpagiid dego nálleduhttojuvvon olbmot, go háliidit válddahit iešguđet olmmošjoavkkuid mat gillájit nállevealaheami, leaš dál Afrihkká-amerihkálaččat, álgoálbmogat, olbmot geaid duogáš ii leat oarjemáilmmis dahje earát.

Girjjálašvuohta

Bangstad, S. (2017). Rasebegrepets fortid og nåtid. Norsk sosiologisk tidsskrift, 1(3), 233–251.

Bangstad, Sindre/ Døving, Cora Alexa (2015). Hva er rasisme?. Oslo: Univerisitetsforlaget.

Døving, Cora Alexa og Peder Nustad (2019). Hva er rasisme og hva kan skolen gjøre? (https://www.hlsenteret.no/aktuelt/nyheter/2019/hva-er-rasisme-og-hva-kan-skolen-gjore-.html) Oslo: HL-senteret.

Goldberg, D. T. (2015): Are we postracial yet?. UK and Cambridge: Polity Press

Kyllingstad, Jon R. (2004). Kortskaller og langskaller: Fysisk antropologi i Norge og striden om det nordiske herremennesket. Oslo: Scandinavian Academic Press.

Murji, K. and Solomos, J. (eds) (2015). Theories of Race and Ethnicity. Contemporary debates and perspectives, Cambridge: University Press.

Skorgen, Torgeir (2002). Rasenes oppfinnelse: Rasetenkningens historie. Oslo: Spartacus

Wieviorka, Michel (1995). The Arena of Racism. London og New York: Sage.