Mijjen vïjhte nasjonaale unnebelåhkoeh

Vïjhte dåehkieh ryöknesuvvieh goh nasjonaale unnebelåhkoeh Nöörjesne daan biejjien;: Kveenah /nöörjensoemeladtjh, juvdelassjh, rovmerh, skåajjesoemeladtjh jïh romaniåålmege/tadterh.

Kveenah /nöörjensoemeladtjh

Kveenah /nöörjensoemeladtjh leah almetjh almetji minngesne Soemeste jïh Sveerjeste mah Noerhte-Nöörjesne orrijamme doh minngemes tjuetiejaepieh. Bielieh dajvijste, mah daan biejjien leah dej golme laanti gaskem juakasovveme, ryöknesovvin goh ektiedajvh åvtelen raastide vihtiesti. Lij jïjnje gaskese raasti rastah boelhkevaanterdimmiej tjïrrh, jïh ånnetji ånnetji jienebh årroeh-almetjinie sjïdtin 1700- jïh 1800-låhkoen. Gellene lehkesne lij sïerrene årromesijjieh kveenide/nöörjensoemeladtjide jïh daarojde. Dennie aktene bielesne stuerebe gåhkoe almetji gaskem sjïdti. Mubpene bielesne nuepieh vedti gïelem jïh kultuvrem vaarjelidh (Niemi 2010). Daan biejjien jeenjesh mah jïjtjemse utnieh goh kveenah/nöörjensoemeladtjh aaj jeatjah lehkesne Nöörjesne.

Rijhkeraasti gaavhtan dle kveenengïele mij Nöörjesne jïh Sveerjesne soptsesåvva, sïerrene evtiesovvi dehtie soemengïeleste mij Soemesne soptsesåvva. Gosse soemengïele orriji goh tjaeleme- jïh ööhpehtimmiegïele Nöörjesne, soemen smaaregïele jïjtjemse evtiedi nöörjen baakoejgujmie jïh grammatihkine ektine.Saemiengïele lea aaj gïelem baajnehtamme (Lidén 2005).

Kveenengïele, goh jeatjah unnebelåhkoegïelh, lij tjarke baajnehtamme assimilieeremepolitihkeste Nöörjesne, jïh lea annje daan biejjien gïele mij lea vaahresne jaemedh. Akte jealajehtemeprosesse lea jåhteme doh minngemes 10 – 15 jaepieh – daelie jienebh mah gïelem bååstede vaeltieh (Schall 2017): Kveenen gïele jååhkesjimmiem unnebelåhkoegïeline åadtjoeji 2005, jïh 2007 raejeste stoerre barkoe orreme gïelem standardiseeredh. Vuesiehtimmien gaavhtan barkoe kveenen grammatihkine, jïh jarkelimmieh sijjienommelaakesne, guktie kveenen sijjienommh kveenen reaktatjaelieminie tjaalasuvvieh, ij soemen.

Kveenh jïjtjemse organiseeri 1990-jaepiej, jïh krïevenassh bööktin nöörjen åejvieladtjide unnebelåhkoestatusen bïjre. 1997 skuvlefaage soemen mubpiengïeline sjïehtesjamme sjïdti. Nöörjen jååhkesjimmie Europaraerien mieriekonvensjovnese vaarjelimmien bïjre nasjonaale unnebelåhkojste 1998, akte dåarjoe sjïdti daennie barkosne. Daajroelutnjemen 2006 mietie soemen jïh kveenen gïelh mïrrestalleldh sjïdti goh lïerehtimmiegïele.

Juvdelassjh

Maahta juvdeles identiteetem akten religijööse jaahkoen jïh aerpievuekien, kultuvren jïh histovrijen mietie vuejnedh (Ervin Kohn, VG njoktjen 6. b. 2016). Man jïjnjem fïereguhte jïjtjemse identifiseerie dej ovmessie bieliejgujmie, jeerehte. Juvdevoete goh religijovne gellie otnjegh feerhmie joekehts mïeligujmie, dovne jaahkoen jïh praksisen bïjre, aaj Nöörjesne. Gellie juvdelassjh jïjtjemse utnieh goh ij-praktiseereden, jïh juvdevoetem vielie goh kultuvre åtna goh religijovne (Groth 2025). Læjhkan institusjovnh, goh doh juvdeles seabradahkh Oslosne jïh Tråantesne, jïh synagoge, vihkeles institusjovnh dejtie mah religijööse jïh dah mah eah leah religijööse juvdelassjh. Synagoge sjædta goh akte religijööse jïh sosijaale gaavnedimmiesijjie, jïh jeenjesh tuhtjieh vihkele heannadimmieh jïh bissiebiejjieh synagogesne heevehtidh (Døving jïh Moe 2014).

Dovne histovrijen tjïrrh jïh daan beajjetje Nöörjesne juvdelassjh leah jïjtjemse hijvenlaakan integreereme nöörjen seabradahken sïjse, dovne sosijaale jïh ekonomeles. (Døving jïh Moe 2014, Midtbøen jïh Lidén 2015). Doh jeenjemes juvdelassjh nöörjengïelem ietniengïeline utnieh. Mubpien veartenedåaran raajan jiddisch lij bielie juvdeles-nöörjen kultuvrejieliedistie jïh aarkebiejjien gïele gelline hïejmine. Gellie juvdelassjh ektiedimmiem hebraiske gïelem utnieh, mij lea byögkeles gïele Israelesne, lissine arabijen gïele (Schall 2017, Groth 2015).

Holocaust dam juvdeles unnebelåhkoem Nöörjesne tjarke dievviedi. Dejtie mah byjjenin luhkiejaepine dåaran mænngan, Holocaust akte vihkele elemeente dej juvdeles identiteeteste. Maahta vååjnedh goh nuerebe boelvh tuhtjieh vihkielommes positijve bielieh juvdeles jieliedisnie eevtjedh goh sijjen våarome juvdeles identiteetem guhkiebasse jåerhkedh (Døving jïh Moe 2014).

Rovmerh

Doh voestes rovmerefuelhkieh Nöörjese böötin 1800-låhkoen minngiegietjesne. Doh jeenjemes rovmerh leah maadtoeladtjh dej fuelhkiej minngesne mah åadtjoejin Nöörjesne årrodh dåaran mænngan, jïh vielie jallh vaenebe Oslosne jallh jeatjah lehkesne Østlaanten dajvesne årroeminie.

Rovmerinie årrodhlea viedteldihkie akten jielije jïh kulturelle ektievoetese, jïh ij ektie mojhtesasse akten åvtetje aejkien bïjre. Gaskesem fuelhkine jïh viermine maadtoeladtjiste jïh jeatjah rovmerefuelhkiejgujmie laanteraastaj rastah utnedh lea vihkele gorredimmesne sosijaale åeliedimmijste jïh ektievoeten aerpievuekijste jïh institusjovnijste (Aarset jïh Lidén 2017).

Identiteete goh rovmere lea gaskem jeatjah vïedteldihkie vihkeles dåehkienjoelkedassi mietie jieledh. Maahta årrodh aalterehierarkijh seahkaridh, jïjtsh aerpievuekieh vihkeles jieledevuekide (pruvreme, juvlemh), jïh åtnoe jïjtsh instaansijste liktemasse jïh vigkieloetemasse (Engebrigtsen jïh Lidén 2010). Åtnoe romanes-gïeleste biejjieladtje jieliedisnie lea aaj vihkele daan identiteetese. Doh jeenjemes rovmerh Nöörjesne leah guektiengïeleldh, romanes-gïeline goh ietniengïele lissine nöörjen.

Goh våajnoes unnebelåhkoe rovmerh jïjnjem sïerredimmiem dååjreme guhkiem, jïh annje dam dååjroeh. Gellie soptsesh gååvnesieh guktie almetjh leah sovmehtihks rovmeridie jïh ij goh aktegsalmetjh bovrine, campingsijjine, gåetiemaarkedesne jïh goh barkoeohtsijh. Jienebh rovmeremaanah dååjrehtimmieh utnieh åvtelhaarvoejgujmie jeatjah learoehkijstie jïh lohkehtæjjijste. Aaj jeenjesh mah dååjroeh daaroeh eah daajroem nöörjen rovmeri guhkies ektiedimmien bïjre laantese utnieh, jïh dah leah nöörjen staatenårrojh mohte dah rovmerh mah desnie minnieh.

Fïereguhte stoerrefuelhkie nöörjen rovmerebyjresen sisnjelen nænnoes ektiedimmiem gaskemsh åtna. Rovmerh jïjtjh leah Romsk raeriem tseegkeme 2016, gaskem jeatjah dejnie ulmine laavenjostoem aelhkebe darjodh fuelhkiej gaskem rååresjimmesne nöörjen åejvieladtjigujmie jïh rovmeri kultuvrem eevtjedh.

Skåajjesoemeladtjh

Skåajjesoemeladtjh, jallh almetjh skåajjesoemen maadtoste, leah maadtoeladtjh soemeladtji minngesne mah Sveerjese vaanterdin 1500-låhkoen minngiegietjien raejeste jïh guhkiebasse Nöörjese voestes bielien 1600-låhkoen raejeste. Nöörjesne skåajjesoemeladtjh orrijin Finnskogesne Hedmaarhkesne, men ållesth skåajjesoemeladtjh 40 tjïeltine orrijin Østlaantesne.

Ij lij naan vihties assimileeremepolitihke skåajjesoemeladtji vööste. Dan sïejhme seabradahkeevtiedimmien jïh politihken gaavhtan Nöörjesne dellie aaj daaroedehtemeprosesse skåajjesoemeladtjide baajnehti. Dan sjïdtije daerpiesvoeten gaavhtan dïmperistie saakoeindustrijese joe 1600-låhkoen, luhpehts sjïdti aerpievuekien svirjeminie gïehtelidh. Dellie voestegh skåajjem tjoehpi aktene dajvesne jïh baaji moeride gællasjidh gejhkedh aktem jallh göökte jaepieh. Dan mænngan abpe dajvem svirri jïh aktem sjïeresåarhts rohkem govnesne seeji svijremen mænngan.

Mubpien jaepien rohkem ribli. Nöörjen lij gïele mij edtji skuvlesne åtnasovvedh, man åvteste luhpehts sjidti soemen soptsestidh. Dan gaavhtan ij guhte skåajjesoemen gïelem vielie soptsesth, jalhts såemies baakoeh jïh joekoen gellie sijjienommh leah vaarjeldihkie, joekoen Finnskogesne.

Jeerehte mennie mieresne skåajjesoemeladtjh jallh almetjh skåajjesoemen maadtoste, ektiedimmiem sov histovrijasse jïh kultuvreaarpan demtieh. Men 1970-låhkoen raejeste jealajehteme orreme skåajjesoemen aerpievuekijste, lissiehtamme ïedtje sov skåajjesoemen maadtoem gaavnedh slïektedotkemen tjïrrh, åtnoe soemen nommijste kristemisnie jïh tsïeglesjimmie soemen sijjienommijste. Finnskogesne lea Finnskogdagene tjïrrehtamme 1970 raejeste, akte kultuvrefestivaale mij golme biejjieh ryöhkoe, Svullryesne Grue Finnskogesne. Festivaalen rïhpestimmesne «Republikken Finnskogen» soptsesåvva.

2000-jaepiej lij rååresjimmie staaten jïh skåajjesoemen museumi gaskem mejtie dah edtjin jïjtjh reeremereaktam sijjen våarhkoej jïh evtiedimmien bijjelen museumijstie utnedh. 2005 daah museumh tjåanghkan biejesovvin Norsk Skogfinsk Museumasse. Daate museume lea jarngesne barkosne skåajjesoemen histovrijem, kultuvrem jïh aerpievuekieh vaarjelidh jïh bievnedh, men daan biejjien ajve aktem båarasåbpoe skuvlegåetiem utnieh maam maahta nuhtjedh reeremasse, gærjagåatan jïh vuesiehtæmman. Museumen ståvroe jïh barkih dåarjojne skåajjesoemen ïedtjebyjresistie, leah guhkiem barkeme vierhtieh stuerebe museumegåatan åadtjodh guktie gåarede skåajjesoemen kultuvreaerpiem vaarjelidh jïh dan bïjre bievnedh (Lien 2017).

Romaniåålmege /tadterh

Dåehkie mij daan biejjien jïjtjemse gåhtjoeh «romaniåålmege» jallh «tadterh», leah almetjh dej fuelhkiej minngesne mah Nöörjese Sveerjen baaktoe böötin 1500-låhkoen raejeste jïh mænngan. Dah leah gellielaaketje dåehkie ovmessie ööhpehtimmiedaltesigujmie, ovmessie jieledetsiehkiejgujmie, jieledevuekiejgujmie, jieledevuajnoejgujmie, jïh ovmessie bieline Nöörjeste årroeminie. Såamasidie fealadimmie, åesiestimmie jïh vætnoe leah jarngesen dej dåehkieidentiteetese. Seamma tïjjen akte jarkelimmie fealadimmieeaktojne orreme, guktie dïhte vaenebelaakan lea vïedteldihkie barkose mij dienestem vadta jïh jeenjemasth lea sosjiaale tsiehkie jeenjesidie dåehkesne, joekoen giesege.

Doh jeenjemes romaniåålmegh Nöörjesne nöörjen voestesgïeline utnieh. Romanigïele / nöörjen romani lea jeenjesidie læjhkan vihkele goerkesisnie mij sæjhta jiehtedh tadterinie /romani årrodh. Assimilieeremepolitihken gaavhtan jïjnje gïeleste lea gaarvanamme gelliej romaniåålmegi/tadteri luvnie, joekoen nuerebe boelvesne. Seamma tijjen baakoeh jïh daajehtsh åtnasuvvieh jeenjesijstie aarkebiejjien jïh lea vihkele dej identiteeten gaavhtan. Jeerehte ovmessie indivijdi, fuelhkiej jïh byjresi gaskem mejtie jïh mennie mieresne romanibaakoeh jïh – daajehtsh annje åtnasuvvieh biejjieladtje.

Jeenjesh garmerdieh romaniåålmegidie /tadteridie govlehtoevedh, men maahta våårege årrodh sijjen identiteetem olkese vuesiehtidh. Såemies lea dååjrehtamme seabradahke bïjre jarkan åvtelhaarvoeh jïh negatijve vuajnoeh utnieh, jïh leah trïegkenassem jïh irhkemem dååjreme. Naakenh billieh lissiehtamme tsåatskelesvoete romaniåålmegidie, gaskem jeatjah skuvlen ööhpehtimmesne, edtja orre stigmatiseeremem vedtedh. Jeatjebh leah gaskem jeatjah eadtjohke meatan orreme organisasjovnine, mah eadtjohkelaakan jïh hööptije romaniåålmegi/taadteri ïedtjh eevtjieh jïh aerpievuekide utniehtieh.

Aaj joekehts vuajnoeh guktie edtja åvtetje aejkiem gïetedidh. Desnie gusnie naakenh tuhtjieh vihkele «vigkiem loetedh åvtetje aejkine», jeatjebh vienhtieh «edtja åvtetje aejkiem baajedh åvtetje aejkine årrodh», jïh dïhte bööremesstoerreseabradahke maahta darjodh daelie lea «baajedh almetjh raeffesne årrodh» (Lidén jïh Aarseth 2017). Dam minngemes neebneme sjaavnjoem maahta aktene bielesne guarkedh goh vuekie ihke daate almetjedåehkie daan biejjien jïjtjemse dååjroeh goh ellieslaakan integreereme jïh jååhkesjamme nöörjen seabradahkeste, mearan mubpene bielesne tjoeperdimmine årrodh lissiehtamme tsåatskelesvoete sæjhtalissiehtamme stigmatiseeremem vedtedh.