Sámit – Norgga eamiálbmot

1990:s ratifiserii Norga ILO-konvenšuvnna nr. 169. Konvenšuvdna čilge eamiálbmogiid leat olmmožin iešmearrideaddji stáhtain geat ásse doppe ovdal go vuollástuvvo, koloniserejuvvo dehe dálá riikarájit ásahuvvo. Sámit leat áidna joavku Norggas geat devdet daid eavttuid. 

Eamiálbmogat

Riikkaidgaskasaččat ii gávdno makkárge oppalaš dohkkehuvvon čilgehus eamiálbmot doahpagii. Gávdnojit liikkáge muhtun dábálaš dovdomearkkat joavkkuide main lea dat stáhtus:

1. Sii eai leat oktoráđđejeaddjit, dehe eanetlogus dan servodagas gos ásset, vaikko ássagohte guvlui vuosttamužžan.
2. Sis lea iežaset kultuvra man vuođđun leat luondduresurssat.
3. Sin kultuvra lea sosiálalaččat, kultuvrralaččat ja/dehe gielalaččat earálágán go eanetlogu álbmogis.
4. Eamiálbmogat leat dávjá riika álbmoga ektui unnitlogus, muhto ii álohii. Máŋggain Latiidna-Amerihká stáhtain leat eamiálbmogat buori eanetlogus riika álbmogii ektui muđui.

Dábálaš boasttoipmárdus dasa maid eamiálbmot doaba mearkkaša lea dat, ahte dat adnojuvvo dušše daid olbmuid birra geat vuosttamužžan ássagohte guvlui, ja ahte lea dušše dat joavku mii sáhttá oažžut sierra vuoigatvuođaid mat laktásit eamiálbmotstáhtusii. Guovddáš ášši dás lea baicca dat ahte joavkkuin lei gullevašvuohta dihto guvlui ovdal go dálá stáhtarájit ásahuvvo, muhto sii eai meannuduvvon seammadássásažžan dalle go stáhta ásahuvvui. Nu go čuožžu ILO-konvenšuvnnas, lea váldoášši dás dat mii lea dáhpáhuvvan 1600/1700-logus, ja iige dálá álbmoga ja geađgeáiggeálbmoga gaskavuhtii 10 000 jagi dás ovdal.

Sámit

Norga ratifiserii 1990s ILO-konvenšuvnna nr. 169. Konvenšuvdna čilge eamiálbmogiid leat olmmožin iešmearrideaddji stáhtain geat juo ásse doppe ovdal go vuollástuvvo, koloniserejuvvo dehe dálá riikarájit ásahuvvo. Daid joavkkuid dovdomearka lea maiddái dat ahte, sii leat bisuhan buot dehe osiid iežaset sosiála, ruđalaš, kultuvrralaš ja/dehe politihkalaš ásahusaid.

Norgga dáfus boahtá čielgasit ovdan ahte sámit devdet ILO-konvenšuvnna nr. 169 eavttuid, eamiálbmotstáhtus mii guoská guovlluide davvisámis gitta lullisápmái. Eamiálbmotrievttit galget sihkkarastit sámiide seamma vejolašvuođaid go ii-sámiide áimmahuššat iežaset kultuvrra, doalahit eallinlági ja vejolašvuođaid dáhkidit searvevuođa boahtteáigái.

Vaikko sámit leat nationála unnitálbmot álbmotrievttálaččat, de leat sii válljen doalahit eamiálbmotstáhtusa nu go dat lea Vuođđolága ja sámelága 110a páragráfas čielggaduvvon. Lea árvvoštallojuvvon ahte sullii 40 000 olbmo Norggas atnet odne iežaset sápmelažžan, ja nu leat sámit dat stuorámus minoritehta Norggas. 

Sámi giella- ja ássanguovllut

Sámegiella ii leat dušše okta giella. Árbevirolaš sámi gielat Norggas leat lullisámegiella, bihtánsámegiella, julevsámegiella, davvisámegiela ja nuortalašgiella. Erohus ovdamearkka dihte gaskal davvisáme- ja lullisámegiela lea sullii dego erohus gaskkal dárogiela ja islánddagiela .

Sámiid historjjálaš ássanguovlu gohčoduvvo davvisámegillii Sápmin. Saepmie lullisámegillii ja Sábme julevsámegillii. Dan guovllus eai leat formála rájit, muhto dábálaččat adnojuvvojit gullat Davvi-Norgii, Trøndelága fylkii ja muhtun guovlluide lulábealde Trøndelága (https://snl.no/samer).

Sámi ásahusat ja nationála dovdomearkkat (symbolat)

Sámediggi ásahuvvui 1989:s ja vuođđun dasa lei ahte norgga eiseválddit dovddastedje ahte lei čađahuvvon vealaheaddji dáruiduhttinpolitihkka. Stáhta duolmmui, vealahii sámiid nu ahte sii measta masse kultuvrraset ja gielaset. Sámediggi lea maiddái daid rahčamušaid boađus maid sámit leat čađahan doalahan dihte iežaset árbevieruid ja vuoigatvuođaid. (https://www.sametinget.no/Om-Sametinget/Bakgrunn)

Guhte áigu čálihit iežas Sámedikki jienastuslohkui, ferte seammás julggaštit ahte atná iežas sápmelažžan. Dasa lassin ferte maid deavdit ovtta dáin čuovvovaš eavttuin:

1. Lea sámegiella ruovttugiellan, dehe
2. leat dehe leat leamaš váhnemat, áhkut/ádját dehe máttarváhnemat geain lea/lei sámegiella ruovttugiellan, dehe
3. lea olbmo mánná gii lea/lea leamaš jienastuslogus.

Seamma ládje go dáčča servodagas leat sámiin Norggas nationála dovdomearkkat (symbolat) nu go nationálabeaivi, nationálalávlla ja sámeleavga. Sámiid nationálabeaivi ávvuduvvo guovvamánu 6. beaivve, ja vuođđun dasa lea sámiid vuosttaš riikkaidgaskasaš čoahkkaneapmi mii lei Troandimis 1917:s. Sámiid nationálalávlla lea Sámi soga lávlla. Dan lea čállán Isak Saba, ja nuohta dasa lea bidjan Arne Sørlie. Sámeleavga válljejuvvui ja mearriduvvui Sámiid konferánssas Åres ruoŧabealde 1986:s, ja dan maŋŋil lea válljejuvvon máŋggat almmolaš jahkásaš levgenbeaivvit (https://snl.no/samer).

Sámiid riikkaidgaskasaš searvevuohta

Vaikko norggabeale sámit lágalaččat lea norgga Vuođđolága vuollásaččat, de lea sis lagas ovttasbargu sámiiguin Ruoŧas ja Suomas iežaset oktasaš kultuvrra, ealáhusaid ja giela dáfus. Norgga ektui, de ii leat Ruoŧŧa iige Suopma ratifiseren ILO-konvenšuvnna nr. 169. Ruoŧŧa dohkkeha sámiid eamiálbmogin, muhto formálalaččat leat ruoŧabeale sámit nationála minoritehta. Suomas lea sámiid eamiálbmotstáhtus čállojuvvon vuođđoláhkii, muhto Suoma Riikkabeaivi ii hálit ratifiseret ILO-konvenšuvnna danne go sii eai hálit dohkkehit ođđa definišuvnna dasa gii lea sápmelaš láhka ipmárdusas. Gávdnojit maiddái sámit Ruoššas, muhto sin lágalaš stáhtus lea heitot ruošša servodagas. Norgga, Ruoŧa ja Suoma ektui, de ii leat ásahuvvon makkárge sámediggi Ruššii.

Girjjálašvuohta

Sametinget: www.sametinget.no

Regjeringen.no: Hvem er urfolk? www.regjeringen.no/no/tema/urfolk-og-minoriteter/samepolitikk

Snl.no: Samer. www.snl.no/samer