Lïereme demokratijen bïjre, tjïrrh jïh åvteste
Demokratilæring i skolen inkluderer kunnskap om, læring gjennom erfaring og også opplæring for demokratisk aktivt medborgerskap.
Teemah
- Demokratije, meatanårrojevoete jïh faamoedehteme
- Pedagogihke jïh didaktihke
Demokratijelïereme daajroem demokratijen bïjre feerhmie jïh lïeremen tjïrrh demokratijem jïh demokrateles prosessh skuvlesne dååjrehtidh. Demokratijelïeremen ulmie lea faamoedehteme, lïerehtimmie sjugniehtåvva ihke learohkh edtjieh maehtedh maam joem darjodh jïh meatan årrodh goh demokrateles meatanårrojh.
Joekehts dimensjovnh demokratijelïeremisnie
Demokrateles maahtoem tseegkedh goh vuestievæktoe åvtelhaarvoej jïh aassjoen vööste lea vielie goh daajroem vedtedh demokrateles prosessi jïh aarvoej bïjre. Demokratijelïereme ovmessie geatskanimmieh lïeremasse feerhmie, mij ovmessie dimensjovnh goerkesinie vuesehte, mij demokratije raaktan lea jallh man bïjre lea:
Guktie sjïehteladtedh olles demokratije ajve teoretihkeles jïh ovnohkens stoeredahkine learoehkidie sjïdth, men mij akt mij maahta gårrelgidh dej jieledeveartenasse? Guktie hoksedh learohkh dovne demokrateles meatanårrojevoetem dååjrehte jïh haarjene aarkebiejjien? Bijjemes bielie vihteste «Skuvle edtja learoehkidie nuepiem vedtedh meatan årrodh jïh lïeredh mij demokratije lea rïektesisnie.» Amma demokratijelïereme skuvlesne edtja dan jïjnjen vielie bïjre årrodh goh seabradahkefaageööhpehtimmie.
“Guktie sjïehteladtedh olles demokratije ajve demokrateles jïh ovnohkens stoeredahkine sjïdth learoehkidie, men mij akt mij maahta gårrelgidh dej jieledeveartenasse?
Joekehts goerkesh demokratijeste leavloem biejieh joekehts dimensjovnide demokratijesne, naakede mij joekehts eaktojde demokrateles meatanårroemasse tjuvtjede (vuartesjh Demokratijegoerkes jïh demokratijelïereme). Dan gaavhtan dah aaj joekehts dimensjovnide vuesiehtiehlïeremeprosessesne, naakede maam maahta tjïelkestidh goh lïereme «demokratijen bïjre, tjïrrh jïh åvteste».
Lïereme demokratijen bïjre
«Lïereme bïjre» don daajrose jïh goerkesasse organiseeremasse jïh seabradahkeinstitusjovnide vuesehte, mah leah daerpies ihke learohkh båetijen aejkien edtjieh maehtedh meatan årrodh demokratijesne jïenestimmien tjïrrh, jïh demokrateles institusjovnh nuhtjedh. Learohkh amma daarpesjieh lïeredh demokrateles institusjovni jïh prosedyri bïjre, juktie dejtie ryöjrehtidh meatan årrodh demokratijesne. Daate dimensjovne maahta åssjaldahken bïjre årrodh dan representatijve demokratijen bïjre, gusnie årroje dovne reaktah jïh dïedth åtna. Daan perspektijven mietie ööhpehtimmie demokratijen tseegkemen bïjre vihkielommes biehkine sjædta demokratijelïerehtimmesne.
“Learohkh daarpesjieh demokrateles institusjovni jïh prosedyri bïjre lïeredh juktie dejtie ryöjrehtidh meatan årrodh demokratijesne.
Lïereme demokratijen tjïrrh
«Lïereme tjïrrh» vuesehte demokratije ij leah mij akt maam maahta ajve teorijesne lïeredh, men viehkine dååjrehtidh, haarjanidh jïh internaliseeredh demokrateles prosessh jïh aarvoeh aktene tjïelke konteekstesne jïh goh vihties praksise. Maahta daam dimensjovnem ektiedidh don meatanårrojedemokrateles perspektijvese, mij indivijdi meatanårromem tjïerteste prosessine politihkeles sjæjsjalimmiem vööste, lissine jïenestimmesne veeljemisnie. Ussjedimmievuekie tjïerteste «meatan årrodh lea jieledetsiehkie, amma eaktoeh akten hijven jieliedasse».
“«Lïereme tjïrrh» vuesehte demokratije ij leah mij akt maam ajve maahta teorijesne lïeredh, men viehkine dååjrehtidh, haarjanidh jïh internaliseeredh demokrateles prosessh jïh aarvoeh aktene vihties konteekstesne.
Lïereme lea lïhke vïedteldihkie åssjaldahkine demokratijen bïjre goh «jieledevuekie», - mij tjuara relasjovnine jïh ektiedahkojne årrodh gaajhkine sosijaale hammojne jïh institusjovnineDemokratijelïereme tjuara dan perspektijven mietie ij ajve daajroem vedtedh demokratijen funksjovni bïjre, men aaj maahtoe meatan årrodh vijries goerkesisnie, naakede mij lïeremem demokrateles prosessi tjïrrh, jïh demokrateles ektiedahkoem skuvlebyjresisnie dååjrehtidh.
Lïereme tjïrrh amma prosessedimensjovnen vööste lïeremisnie tjuvtjede. Vuekieh mah åtnasuvvieh, gaskesadteme mij sjugniehtåvva jïh relasjovnh mah tseegkesuvvieh edtjieh akteraeresne årrodh prinsihpigujmie jïh aarvoevåaroeminie mejtie edtja saarnodh. Daate dimensjovne lïeremeprosessesne mij lea vihkielommes don emosjonelle dimensjovnese maahtoeevtiedimmesne.
Lïereme tjïrrh lea aaj learoehkidie nuepiem vedtedh meatan årrodh skuvlen aarkebiejjien. Bijjemes bielie 1.6 tjïelkelaakan akten dagkeres goerkesen vööste demokratijelïeremistie tjuvtjede.
Learohkh edtjieh dååjredh dah govlesuvvieh skuvlen aarkebiejjien, dej lea tjïelke baajnehtimmiefaamoe, jïh maehtieh baajnehtidh dam mij lea dej bïjre. Dah edtjieh dååjrehtimmiem åadtjodh jïh ovmessie såarhts demokrateles meatanårromem praktiseeredh, dovne biejjieladtje barkosne faagine jïh vuesiehtimmien gaavhtan learohkeraeriej jïh jeatjah raerieorgaani tjïrrh (1.6)
“Vuekieh mah åtnasuvvieh, gaskesadteme mij sjugniehtåvva jïh relasjovnh mah tseegkesuvvieh edtjieh akteraeresne årrodh prinsihpigujmie jïh aarvoevåaroeminie mejtie edtja saarnodh.
Lïereme demokratijen åvteste
«Lïereme demokratijen åvteste» faamoedehtemen jïh don dahkoestuvreldh dimensjovnen vööste tjuvtjede maahtoeevtiedimmeste; lïeremeprosesse edtja learohkem tjïelke dahkose ryöjrehtidh, jallh, åtnoen tjïrrh baakojste Europaraerien maahtoemierievierhkesne, «eadtjohkelaakan meatan årrodh demokrateles jïh jienebekulturelle seabradahkine» ( Juktie meatan årrodh daesnie dellie ektiespiele daerpies daajroen, maehtelesvoeti, aarvoej jïh vuajnoej gaskem. Dan åvteste demokratijelïereme tjuara learoehkidie aktem dååjrehtimmieduekiem vedtedh mesnie dovne daerpies goerkese, praktihkeles maehtelesvoeth, men aaj skraejriem vadta eadtjohke årrodh jïh meatan årrodh.
“Demokratijelïereme tjuara learoehkidie dååjrehtimmieduekiem vedtedh mesnie dovne goerkese, maehtelesvoeth men aaj skraejriem vadta eadtjohke årrodh jïh meatan årrodh
sov operasjonaliseeremisnie dejstie golme dimensjovnijste «demokrateles meatanårromen bïjre, åvteste jïh tjïrrh» tjïerteste aarvoeh jïh vuajnoeh leah jarngesne aktene lïeremisnie demokratijen åvteste. Vihkeles poenge daesnie lea aarvoeh jïh vuajnoeh mah otnjegem biejieh, dïhte mij maahtoem demokrateles maahtose dorje.
Histovrije lea vuesiehtamme dovne daajroeh jïh maehtelesvoeth maehtieh inhumaane dahkojde åtnasovvedh. Lïereme demokratijen åvteste lea vielie goh evtiedimmie vuajnojste jïh aarvojste – gellielaaketje maehtelesvoeth, daajroeh jïh vuajnoeh riejriesvoetem demokrateles dahkose sjugniedieh.
Faagealmetjh demokratijesuerkesne doh ovmessie dimensjovnh demokratijelïeremisniejokeehtslaakan toelhkestieh, men lea siemes dan voestegas perspektijven bïjre: Demokratijelïereme dovne prosessestuvreldh jïh dahkoestuvreldh diemensjovnem åtna. Daajroe ij leah nuekie. Ij gåaredh moraalen goerkesem teorijesne vejtiestidh, ajve dam goerkesem evtiedidh dååjrehtimmien tjïrrh.
“Daajroe demokratijen bïjre ij leah nuekie. Ij gåaredh moraalen goerkesem teorijesne vejtiestidh, ajve dam goerkesem evtiedidh dååjrehtimmien tjïrrh.
Bïjre, åvteste jïh tjïrrh Dembra-perspektijvesne
Dembra-perspektijvesne, amma tjoevkesisnie dåeriesmoereste åvtelhaarvoe- jïh dåehkievædtjanvoetine, lea eevre buajhkoes gaajhkh golme dimensjovnh demokratijelïeremisnie tjuerieh skuvlen hööptije barkoen sïjse. Daajroe jïh laejhtehks goerkese (lïereme bïjre) lea, jïh vihkeles vuestievæktojne sjidtieh båajhtoeh bïevnesi vööste, fake news jïh propaganda. Prosesse- jïh dååjrehtimmiedimensjovne (lïereme tjïrrh) lea gïengeles dimensjovnen bïjre vuajnojne jïh aarvojne. Åvtelhaarvoeh leara jïh «ij lïerh» sosijaale relasjovnine. Dan åvteste dååjrehtimmieh seammavyörtegs ektiedahkojne jïh feerhmeminie skuvlekonteekstesne viehkiehtidh demokrateles sisnjemes refleksh tseegkedh åvtelhaarvoej jih aassjoen vööste.
“Dååjrehtimmieh seammavyörtegs ektiedahkojne jïh feerhmeminie skuvlekonteekstesne maehtieh viehkiehtidh demokrateles sisnjemes refleksh tseegkedh åvtelhaarvoej jïh aassjoen vööste
Minngemes, dahkoemaahtoe joekehtsvoeti jïh sïerredimmien vööste lea aaj jarkelimmiemaahtoe. Daesnie tjuara daajroeh jïh maehtelesvoeth mobiliseeredh, jïh dahkoebaseereme skraejrie lea daerpies juktie meatan årrodh prosessine mah aajkojne utnieh vielie seammavyörtegs jïh rïektes seabradahkem sjugniedidh, - akte seabradahke gusnie njaltjaklaerie, funksjovnemaahtoe jïh seksuelle legninge eah edtjh moenedh mejtie nuepiem åtna ellies jïh seammavyörtegs meatanårroejinie sjïdtedh seabradahkesne.
Demokratije- jïh almetjereaktalïereme
Maalle demokratijelïeremasse mij åtnasåvva Dembrasne, lea plearoeh maalleste evtiesovveme mij åtnasåvva suerkesne almetjereaktalïeremen bïjre. EN:en bæjhkoehtimmesne almetjereaktalïeremasse , artihkele 2, lïeremem “almetjereaktaj bïjre, tjïrrh jïh åvteste» defineerie goh vihkeles dimensjovnh aktene faamoedehtije geatskanimmesne lïeremasse:
Human rights education and training encompasses:
- a: Education about human rights, which includes providing knowledge and understanding of human rights norms and principles, the values that underpin them and the mechanisms for their protection;
- b: Education through human rights, which includes learning and teaching in a way that respects the rights of both educators and learners;
- c Education for human rights, which includes empowering persons to enjoy and exercise their rights and to respect and uphold the rights of others.
Daah mierieh, goh vuejnebe, gåarede ryöktesth sertiestidh suarkan demokratijelïeremasse. Tjåenghkies daah ovmessie mierieh vuesiehtieh almetjereaktalïereme, seammalaakan goh demokratijelïereme, dovne prosesseorienteereme jïh dahkoestuvreldh dimensjovnem åtna. Tjuara almetjereaktah rïektesisnie dååjrehtidh ihke dah edtjieh sjïehtesjamme bieline sjïdtedh almetjen aarvojste jïh dahkoeriejriesvoeteste.
“Barkoe almetjereaktajgujmie lea lïhke vïedteldihkie demokratijelïereminie, dan åvteste daah reaktah tjïertestieh mij seahkarimmie almetjeaarvose jïh seammavyörtegsvoetese rïektesisnie lea.
Barkoe almetjereaktajgujmie lea lïhke vïedteldihkie demokratijelïereminie, dan åvteste daah reaktah tjïertestieh mij seahkarimmie almetjeaarvose jïh seammavyörtegsvoetese rïektesisnie lea. Almetjereaktah leah våarome demokratijesne. Jïh jalhts almetjereaktah uvtemes leah reaktastaaten diedten bïjre årroji reaktah gorredidh, fïereguhte mijjeste dïedtem åtna ussjedimmiem jïh dahkoem tjåadtjoehtidh mij seahkarimmiem almetjeaarvose sjugnede, mijjen aarkebiejjien dahkojne. Goh demokratijine, seahkarimmie almetjereaktide lea ideaale maam ahkedh tjuara saetniedehtedh aktegsalmetji dahkoej tjïrrh sosijaale tjïehtjelisnie.
Demokratijelïereme – abpe skuvlen dïedte
Doh ovmessie dimensjovnh demokratijelïeremisnie abpe skuvlen barkose tjuvtjede. Vihkeles goerkese dotkemisnie skuvlebaseereme maahtoeevtiedimmien bïjre lea ij leah naan vuestiebielie faagen/ööhpehtimmien jïh skuvlefeerhmeles perspektijven gaskem ussjedidh – ij gosse lohkeme- jïh tjaelememaehtelesvoeti bïjre jallh gosse edtja skuvlen hööptije barkoem hammoedidh Demokratijelïeremasse sjïehteladtedh sæjhta dan åvteste jiehtedh abpe skuvlese ussjedidh goh areena demokrateles evtiedæmman (vuartesjh Demokrateles skuvlekultuvre).
“Demokratijelïeremasse sjïehteladtedh sæjhta dan åvteste jiehtedh abpe skuvlese ussjedidh goh areena demokrateles evtiedæmman.
Goerkese lïeremistie demokratijen bïjre, tjïrrh jïh åvteste tjïerteste vuajnoeh goh åvtelhaarvoeh jïh dåehkievædtjanvoete, maahta ajve radtjoeslaakan vuastalidh ussjedadtije jïh faamoedehtije geatskanimmiej tjïrrh, dovne faageööhpehtæmman jïh jeatjah såarhts ektiedahkose skuvlesne. Maahta daajroeh åvtelhaarvoej jïh maehtelesvoeti bïjre goh laejhtehks ussjedimmie jïh ussjedadteme, gaajhkine faagine nuhtjedh.
Lïereme tjïrrh guhkiebasse tjuvtjede goh ööhpehtimmiekonteekste jïh gaajhki tsiehkiej vööste mah skuvlebiejjien heannadieh gusnie åvtelhaarvoeh vååjnesasse båetieh, jïh gusnie narrahtimmieh sjugniehtuvvieh. Dovne hööpteme jïh gïetedimmie dagkerh tsiehkijste vihkele sjidtieh learohki dååjresasse mij demokrateles ektiedahkoe rïektesisnie lea.
ektiedimmiem tjïerteste demokratijen jïh feerhmemen gaskem, dovne dan såarhts maahtoen bïjre mij lea daerpies gosse meatan demokratijesne, jïh ektesne jieledh kulturelle gellielaaketje seabradahkesne. Dam seamma aaj tjïerteste Europaraerien maahtoemierievierhkesne «Competences for Democratic Culture”. Vihth daate ellies geatskanimmien vööste tjuvtjede gusnie abpe skuvle sjædta goh demokrateles lïereme- jïh ektiedahkoekonteekste mij ektede lïereme bïjre, tjïrrh jïh åvteste.
Competences for Democratic Culture (Europaráde, 2016)